________________
સાહિત્ય
[ ૧૩ છે. ઘણા હિંદુ અને મુસલમાન લેખકો ડાયરીઓ રાખતા. તેમની ડાયરીઓ અને પત્રલેખન દ્વારા ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠ ખેલવામાં ઘણી મદદ મળી શકે એમ છે. ગુજરાતમાં પ્રાપ્ત બધી ડાયરીઓનું પ્રકાશન કરવામાં આવે તો ઇતિહાસમાં ઘણાં નવાં પૃષ્ઠ ઉમેરાય. દા. ત. શોભારામની ડાયરી માત્ર ગુજરાતના જ નહીં, પરંતુ ભારતના ઈતિહાસ સંબંધમાં ઘણી વિગતવાર નેધ આપે છે. કમનસીબ ફરૂખસિયર બાદશાહના મતની વિગતવાર હકીકત એમાંથી મળી રહે છે. ગુજરાતને સાચે ઇતિહાસ જાણવા માટે આવાં રૂકાત અને બયાઝ ઘણી ઉપયોગી સામગ્રી આપી શકે એમ છે.
હિ.સ. ૧૨૦૦ (ઈ.સ. ૧૭૮૫)માં લખાયેલ કિસનજી વૈદનું “રૂક એ ગરીબ નામનું પુસ્તક તથા હિ.સ. ૧૨૧૮ (ઈ. સ. ૧૮૦૩)માં લખાયેલ મુનશી ભાલચંદ્રના રૂફકાત ઉપયોગી નીવડી શકે તેવા છે.
ઈસવી સનની ૧૮ મી સદીના પત્રલેખનનો એક સંગ્રહ કરનાર ગુજરાતનો નાગર બ્રાહ્મણ છબીલારામ હતે. શહેનશાહ ફરૂખસિયરે એને “રાજા” અને દીવાને ખાલિસ” એવા ઇલકાબ આપ્યા હતા. શહેનશાહ ફરૂખસિયર તથા મુહમ્મદશાહ તથા એમના અધિકારીઓએ રાજા છબીલારામ અને એમના વંશજો ઉપર લખેલા પત્રોનો એ સંગ્રહ છે. રાજા છબીલારામ અને એના વંશજોએ આપેલા જવાબ પણ એમાં સંગૃહીત છે. ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે એ સંગ્રહ ઘણે ઉપયોગી થઈ પડે તેવો છે. પત્રવ્યવહારના એ સંગ્રહનું નામ “અજાયેલ ઉલ આફાક” અર્થાત “ દુનિયાની અજાયબીઓ ” છે. એ સંગ્રહની એક નકલ લંડનના બ્રિટિશ મ્યુઝિયમમાં છે. એની ફેટોકોપી ભાવનગરના સ્વ. માનશંકર પીતાંબરદાસ મહેતાએ કરાવી તે શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભાને ભેટ આપી છે.
ડાયરી-લેખનમાં આ સમય દરમ્યાન લખાયેલ ડાયરીઓમાં મુનશી નંદલાલ, કિસનજી વૈદ અને ભવાનીશંકર રાયની ડાયરીઓ વધુ મહત્વની છે. | મુનશી નંદલાલ એના સમયને ફારસીને જાણીને વિદ્વાન હતા. એણે ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડના અમદાવાદના સૂબેદાર ગોપાળરાવની પ્રશંસામાં ઘણા કસદા ( પ્રશંસા-કાવ્યો) લખ્યા છે. એ ઉપરાંત કેટલીક રૂબાઈઓ પણ લખી છે. ઉપર્યુક્ત ગોપાળરાવની તારીફમાં ઉદૂમાં પણ એક કસી લખે છે. એ બતાવે છે કે ઉર્દૂ ભાષા ઉપર પણ એનું સારું એવું પ્રભુત્વ હતું.૪૬
