________________
૨૯૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
કરતા. માજશાખની વસ્તુએના ઉત્પાદન માટે સારી એવી માંગ તેએએ ઉત્પન્ન કરી હતી. અલબત્ત, ગામડાય ગરીબ મુસલમાન ખેડૂત કે કારીગર જાડાં ખરઅચડાં વસ્ત્ર પહેરતા પરંતુ નવાબ અને જમીનદાર તા અમદાવાદના કિનખાબ અનારસનું રેશમ અને બગાળના મસલીન સિવાય ખીજા કશાને સ્પર્શ ન કરતા.
અન્ય મહત્ત્વની બાબતા જેવી કે ખારાક, પાશાક, ધાર્મિક તહેવારોની ઊજવણી, રમતગમત, પરદા પ્રથા, તથા સ્ત્રીકેળવણી વગેરેમાં કોઈ તાંધપાત્ર પરિવર્તન થયું હોય તેમ દેખાતુ નથી. ગુજરાતને મુસલમાન ભાષા, ખારાક, પેાશાક અને વાણી-વર્તનમાં હવે વધુ ને વધુ ગુજરાતી બનતા ગયા. શાસક કામ તરીકેની ખુમારી તેમાંથી હજુ પૂરેપૂરી દૂર થઈ ન હતી. પરંતુ હવે તે શાસકો ન હતા. રાજ્યસત્તા ખાઈ ખેસતાં સમાજ ઉપર પ્રથમની માફક અસર તેઓ ઉપજાવી શકતા ન હતા,
રાજ્યાશ્રયને કારણે ધર્માંતરની જે થાડીઘણી પ્રવૃત્તિએ ચાલતી હતી અને જેને પ્રેત્સાહન પણ મળતું હતુ, તે હવે બ ંધ થયું. એથી ઉલટું મહાન શિવાજી હિંદુપત પાદશાહીનું સ્વપ્ન લઈને આવ્યા અને એમણે એ અમુક અ ંશે મૂ પણ કર્યું. આથી ધર્માંતર અને ધમ ઝનૂની પ્રવૃત્તિઓ ઉપર ધણો ભારે અંકુશ આન્યા. ગુજરાતમાંથી મૂખાગીરી નષ્ટ થતાં પ્રથમ પેશવા અને પછી ગાયકવાડના અમલ નીચે ગુજરાતને માટે ભાગ આવ્યા. તેથી ગુજરાત ઉપરના મુસ્લિમ ઉલેમાએ અને મૌલવીઓને પ્રભાવ નષ્ટ થયા. શાસકેાની ખુમારી દૂર થતાં, તે હિંદુઓની વધુ ને વધુ નજીક આવ્યા, તે ગુજરાતના હિંદુ સાથે મેળ મેળવવા તત્પર બન્યા. કેટલાક ધર્માંતર પામેલ મુસલમાને હિંદુઓના રીતરિવાજો પાળતા. સૌથી મહત્ત્વની બાબત એ હતી કે હવે મુસલમાનેાના પેટા વિભાગ) ધાર્મિક પાયા ઉપર નહીં, પરંતુ ધંધાને અનુરૂપ બનતા જતા હતા. તેમાં નાના નાના વાડા અને પ્રાદેશિક વિશેષતાએ દેખાવા લાગી હતી.
સૌરાષ્ટ્રમાં આ રીતે જૂનાગઢ ખાંટવા માંગરોળ રાણપુર જેવાં મુસ્લિમ રાજ્ય હતાં. આ રાજ્ય મુસ્લિમ રાજ્ય અમલ નીચે હોઈ ત્યાંના મુસ્લિમે હજુ પણ ઘેાડી ઘણી શાસકાની ખુમારી રાખતા હતા. અને ત્યાં એમના શેખ, મુલ્લાંએ અને સૈયદાનુ સારુ એવું વĆસ રહેતું.
અઢારમી સદીની અંધાધૂંધીએ ગુજરાતના સામાન્ય જીવનને ક ંઈક અંશે વેરવિખેર કરી નાંખ્યું. સારાયે ભારતમાં એ જ સ્થિતિ હતી તેમ છતાં ગુજરાતના મુસ્લિમાની સામાજિક પરિસ્થિતિમાં થોડા ઘણા ફેરફારા સિવાય ખાસ
