________________
૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
વિશેષ કરીને નાગ દ્વારા ઠીક ઠીક સર્જન થયું, જે તત્કાલીન રાજકીય તેમજ સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસના સાધનો માટે અગત્યનું ગણાય. આ કાલના ઈતિહાસ માટે ઉપલબ્ધ સામગ્રીનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ નીચે મુજબ છે : મિતે અહમદી (કર્તા અલી મુહમ્મદખાન)
ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તાના વિલય અને મરાઠાઓના ઉદયના ઈતિહાસ માટે સમકાલીન મિરૂઆતે અહમદીનું મહત્વ ઘણું છે. ગુજરાતના છેલ્લા શાહી દીવાન તરીકે ઓળખાતા અલીખાન મુહમ્મદખાને ૧૭૪૪-૪૬ દરમ્યાન કાપડ બજારના અધીક્ષક (અમીન) તેમજ ૧૭૪૬–૧૮ દરમ્યાન ગુજરાતના સૂબેદારના દીવાન તરીકે કામગીરી બજાવી હતી. મિતે અહમદીના દળદાર બીજા ભાગમાં ઈ. સ. ૧૭૧૮ થી લઈ પાણીપતની ત્રીજી લડાઈ (ઈ. સ. ૧૭૬૧) સુધીના ઈતિહાસની કર્તા તેમજ એના પિતા(જે પણ શાહી દીવાન હતા)એ નજરે જોયેલી તથા તે સમયે ઘટેલી ઘટનાઓમાં ભાગ લીધેલે, તેની વિસ્તૃત હકીકત આપવામાં આવી છે. આમ મરાઠાઓના ગુજરાતના પગપેસારા તેમજ એમના વર્ચસના શરૂઆતના દસકાઓના ઈતિહાસ માટે આ પુસ્તક અમૂલ્ય છે.
વળી એની પુરવણી (ખાતેમા) ગુજરાતના ગેઝેટિયરની ગરજ સારે છે. એમાં પાટનગર અમદાવાદ શહેર, એનાં ઉપનગરો (પરાં), મહોલ્લા, પ્રવેશદ્વારે, બજારો, ચકલાં, ઉદ્યાને, ઉપવનો, તળાવો વગેરે ગુજરાતના મુસ્લિમ સંતે તેમજ તેમના રાજાઓ; પાટનગર અને પ્રાંતના બીજા ભાગની હિંદુઓની જ્ઞાતિઓ, એમનાં મંદિર તેમજ તીર્થો; પૃથફ રાજકીય ખાતાંઓની કામગીરી અને એમના અમલદારની ફરજો, પ્રાંતનાં સરકાર, પરગણ, થાણું વગેરે વહીવટી એક, રજવાડાં, તાલુકદારો તેમજ દેસાઈઓ તેમજ એમના તરફથી રાજ્યને ભરવામાં આવતી ખંડણીની રકમ, પ્રાંતની મુખ્ય બંદરગાહ, નદીઓ, પર્વતે, સહેલગાહે તેમજ ખનિજ સહિત પેદાશ, માપતેલ તથા એવી બીજી પરચૂરણ પ્રમાણભૂત હકીકત ઉપલબ્ધ છે. તારીખે સોરઠ વ હાલાર અથવા વકીયે એ સેરઠ વ હાલાર (કર્તા દીવાન રણછોડજી અમરજી)
મુખ્યત્વે સોરઠ અને હાલાર(નવાનગર)ને તત્કાલીન ઈતિહાસ આલેખતું આ પુસ્તક ઈ. સ. ૧૮૩૦માં રચાયું હતું. એમાં સેરઠ અને હાલારને સંપૂર્ણ ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. આ સમયના ઈતિહાસમાં કર્તાના
