________________
સમકાલીન રાજે
[ ર૨૯ ૧૮. સુરતના નવાબ ગુજરાતના લૌકિક કવિ શામળે “રુસ્તમ બહાદુરને પવાડે” લખી જેને અમર કર્યો છે તે રુસ્તમઅલી સુરતમાં મુઘલ સત્તાને છેલ્લે સૂબો હતો. મરાઠાઓ સાથેના જંગમાં વસેમાં ઈ. સ. ૧૭૨૪ માં રુસ્તમઅલી કામ આવી ગયા પછી એનો પુત્ર સોરાબખાન સુરતનો નવાબ(સૂબેદાર) બન્યો. અનેક સ્થળોએ થયું હતું તે પ્રમાણે મુઘલાઈ સબા સ્વતંત્ર થઈ ચૂક્યા હતા. સુરતમાં પણ એ પરિસ્થિતિ થઈ હતી. ત્યાંસુધી સુરતના સૂબા ઉપર ચાર શહેરીઓની પકડ રહેતી હતી. સોરાબખાન સ્વતંત્ર નવાબ બન્યો ત્યારે પણ એ ચાર શહેરીએાનું વર્ચસ ઘટયું નહોતું. એમાં એક મુલ્લાં મુહમ્મદઅલી ભારે મહત્ત્વાકાંક્ષી હતો. એણે સૈયદઅલી વજીર પાસેથી અઠવા(અત્યારે સુરતને એક બહારનો મહેલે) ખરીદી ત્યાં કિલાને પાયો નાખ્યો. આ કામમાં નવાબ સરાબખાન આડે આવ્યો એટલે મુલ્લાંએ એ સમયના કિલેદાર “બેગલરખાન ”—મીરઝાગદાબેગ ખાનને રૂ. ૨૫,૦૦૦થી ફેડી બંનેએ મળી સેરાબખાનને દૂર કર્યો અને પેલા કિલેદારના ભાઈ મીરઝા ગુલ “તેગબેગખાન ને નવાબ બનાવવાનો ઠરાવ કર્યો. રૈયતને નુકસાન ન થાય એ દષ્ટિએ સોરાબખાના દરબારમાંથી હટી જઈ બેગમવાડીમાં જઈ રહ્યો. જિલ્લા ગેઝેટિયર પ્રમાણે સોરાબખાનના સ્વતંત્ર નવાબ તરીકે આવ્યા પછી શરૂઆતમાં અંગ્રેજોને વેપાર અગવડમાં મુકાયો હતો, પણ પછી સરાબખાન ન્યાયથી વર્તવા લાગેલો. થોડાં વર્ષમાં જ એનું વલણ બદલાયું અને એણે અનેક વેપારીઓને શરાફને અને દલાલને કેદમાં નાખ્યા, પરિણામે વેપારને ધકે પહોંચે. અંતે એને અંગ્રેજો ફ્રેન્ચ અને ડ દ્વારા ઠેકાણે લાવવામાં આવ્યો, આને કારણે એમના તરફ એણે કુણું વર્તન રાખ્યું, પણ દેશી વેપારીઓને તો કનડગત એની એ રહી તેથી મોટા ભાગના વેપારીઓ શહેર છોડી ગયા. એ પછી સોરાબખાને અંગ્રેજોને એની રૂ. ૧૦,૦૦૦ ની પેશકશ માટે દબાણ કર્યું. પરિણામે અંગ્રેજો અને એ મળી સરાબખાનને પકડમાં લીધે. એ નાસી છૂટયો અને તેગબેગખાન સત્તા ઉપર આવ્યો.૫૭ તેગબેગ ખાને મુલાં મુહમ્મદઅલીને અઠવામાં કિટલે બાંધવા ન દેતાં મુલ્લાં હવે સેરાબખાન તરફ વળ્યો. એણે સોરાબખાનના નામની સનદ મુઘલ બાદશાહ પાસે મગાવીને એ આવતાં ઈ. સ. ૧૭૨૮ માં સોરાબખાન પુનઃ નવાબ બન્યો. મુલ્લાંએ અઠવા વિસ્તારમાં કિટલે, રસ્તાઓ તેમજ મકાન બંધાવી “રસૂલાબાદ” નામથી નગર સમૃદ્ધ કર્યું. મુલ્લાએ રસૂલાબાદમાં તાપી પરનું બંદર પણ વિકસાવ્યું અને વહાણોને વેપારની સગવડ કરી આપી. પરિણામે સુરતની નદી
