________________
૧૭૨]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
રાયધણજીના સમયમાં વિખ્યાત થયેલા સુંદરજી સોદાગરે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને વિશ્વાસ સંપાદન કરી સૌરાષ્ટ્રમાં અંગ્રેજોને પોતાની સત્તા દઢ કરવામાં સહાય કરી હતી તેમ સૌરાષ્ટ્રનાં રજવાડાંઓને આંતર સંઘર્ષમાં પણ સમાધાન કરાવવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો હતો.
પિતાના અવસાને કુમાર ભારમલજીને ગાદી મળી. એ સગીર હેઈ રાજ્યનો કારભાર ફતેહમામદના પુત્ર હસનમિયાના હાથમાં હતો. કંપની સત્તા અને કચ્છ રાજ્ય વચ્ચે થયેલા કરારને અમલ થતો નહતે એ માટે કેપ્ટન મેકમડું ભૂજ ગયો. હસનમિયાં તે અંગ્રેજોને અનુકૂળ હતો, પણ એનો ભાઈ ઈબ્રાહીમ પ્રતિકૂળ હતો. એને સમજાવવાને ફતેહમામદના એક વિશ્વાસુ જગજીવન મહેતાએ પ્રયત્ન કર્યો, પણ એ ફાવ્યો નહિ અને ઇબ્રાહીમે એના સહિત એના સમગ્ર કુટુંબને ઘણી ઘાતકી રીતે મારી નાખ્યું (ઈ. સ. ૧૮૧૪). ચેડા જ દિવસમાં એક મારવાડી અમલદારે હસનમિયાં અને લક્ષ્મીદાસ કારભારીની હાજરીમાં ઈબ્રાહીમને ખતમ કરી નાખ્યો. હસનમિયાં કુશળ વહીવટદાર નહોતો તેથી લક્ષ્મીદાસે રાજ્યની કુલ જવાબદારી ઉપાડી લીધી. હસનમિયાં ભૂજમાંથી ખસ્ય અને અંજારનો કબજે કરી સ્વતંત્ર રીતે ત્યાંને વહીવટ કરવા લાગ્યો. ઈ. સ. ૧૮૧૫ માં વાગડના બહારવટિયાએ ઘાટીલા પાસે કેપ્ટન મેકર્ડોની છાવણી લૂંટી તેથી રાવ વાગડ ઉપર ચડાઈ લઈ ગયો. આ ચડાઈમાં અંગ્રેજી તેમજ ગાયકવાડી સૈન્ય મદદમાં હતું. કેટલાક નાસી ગયા અને હસનમિયાંએ હથિયાર હેઠાં મૂકી દીધાં. હવે આખું અંજાર પરગણું અંગ્રેજોની સત્તા નીચે આવી ચૂક્યું. ૨. નવાનગરના જામ જાડેજા
આ પૂર્વે (ગ્રંથ ૬ પૃ. ૧૨૨ માં) આપણે જોયેલું કે ઈ. સ. ૧૭૬૮ માં જામ લાખાજીનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી મેરામણ ખવાસના હાથમાં નવાનગર રાજ્યમાં સર્વસત્તા હતી. પિતાના અવસાને એના સગીર કુમાર જસાજીને મેરામણે ગાદી ઉપર જામ તરીકે બેસાડવો. એના ઈ. સ. ૧૮૧૪ સુધીના દીર્થ રાજ્યકાલને બે ખંડમાં વિભક્ત કરી શકાય : (૧) મેરામણ ખવાસ ઈ.સ. ૧૦૦૦ માં મરણ પામ્યો ત્યાંસુધી સર્વસત્તાધીશ હતો અને (ર) એ પછી જસેજી સંપૂર્ણ સત્તાધીશ બન્યો.
(1) મેરામણ ખવાસ અને ભવાન ખવાસના હાથમાં સર્વસત્તા હતી એ તકનો લાભ લેવા કચ્છના રાવ ગોડજીએ એક પ્રબળ સેના તૈયાર કરી અને
