________________
૧૨૨ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર અધિકારીને સોંપવામાં આવેલું હોવાથી એને બાકાત રાખવામાં આવ્યું હતું. આમ નર્મદા નદીની ઉત્તરે આવેલા પિતાના બધા હકક પેશવાએ બ્રિટિશ સરકારને સોંપી દીધા. ગાયકવાડની દષ્ટિએ જોઈએ તો એ હવે પેશવાનાં અધિકાર અને બંધનમાંથી તદ્દન મુક્ત બની ગયો હતો. એ હવે સ્વતંત્ર રાજા બન્યો હતે. એને ખંડણી કે લશ્કરી સેવા કે “નજરાણું” આપવાનાં રહેતાં નહોતાં. આમ ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યામાંથી જે પરિણામ આવ્યાં તેનાથી શિવાને જ ભારે નુકસાન થયું. ગુજરાતમાં એનાં સત્તા અને અધિકારનો. કાયમ માટે અંત આવી ગયો.
પેશવા પાસેથી જે પ્રદેશ બ્રિટિશ સરકારને મળ્યા તે વિશે ઉપર ઉલ્લેખ થઈ ગયો છે. હવે બદલાયેલી સ્થિતિમાં ગાયકવાડ સાથે પણ કરારોની પુનરચના કરવાનું બ્રિટિશ સત્તાને જરૂરી લાગ્યું. એ માટે ૧૮૧૭ના નવેમ્બરમાં નિર્ણાયક કરાક થયા, પરંતુ એને પાછળથી ૧૮૧૮ ના નવેમ્બરમાં બદલવામાં આવ્યા. એ કરાર અનુસાર ગાયકવાડનું સહાયક દળ વધારવામાં આવ્યું અને એના ખર્ચ પેટે ગાયકવાડે પિતાને ભાગ અમદાવાદના કિલ્લામાં તથા અમદાવાદ આસપાસ આવેલા “દસક્રેઈ” નામથી જાણીતા બનેલા વિસ્તારમાં રહેલે હતો તે બ્રિટિશ સરકારને આપી દીધો. આ ઉપરાંત સુરત નજીકના કેટલાક જિલ્લા, ખેડા જિલ્લામાં ઉમરેઠ ગામ તથા અમદાવાદના ઈજારામાં પિતાને મળતા સર્વ હકક પણ આપ્યા. એના બદલામાં બ્રિટિશ સત્તાએ મુઘલાઈ અથવા સુરતના નવાબોએ સુરત પાસે આવેલા ગાયકવાડના તાબાના પ્રદેશ સામે લેવાનું રાખેલું અને લીધી હતી તે બાકી રકમ ગાયકવાડને પરત કરવામાં આવી. બ્રિટિશ સરકારે ઓખામંડળમાં વ્યવસ્થા સ્થાપી હતી તેથી એ શાંત બન્યું હતું, આથી એ ગાયકવાડને સંપ્યું; જો કે ત્યાં થોડા સમય પછી બળ થયા હતા અને એ દબાવી દેવા પ્રયાસ કરવા પડયા હતા.
૧૮૧૯ માં માજી પેશવાના પ્રદેશ માટે આખરી નિરાકરણ થતાં ગુજરાતમાંના એના તમામ હક્કોની સર્વોપરિતા બ્રિટિશ સરકાર પાસે આવી. એના બદલામાં ગાયકવાડ પાસે પેશવા બાજીરાવે બાકી ખંડણીની માગણી કરતાં ગાયકવાડ પાસેથી ચાર લાખની રકમ અપાવવામાં આવી. બીજે વર્ષે સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીમાં રહેલા ગાયકવાડ અને પેશવાના હિસ્સાઓની તથા ગાયકવાડે લાદેલા ઘાસદાણ” નામના વધારાના કરની રકમ અંગે તપાસ કરાવવામાં આવી. પરિણામે જે સમાધાન કરવામાં આવ્યું તેમાં સૌરાષ્ટ્રમાં મહેમલ-વસુલાતનું કાર્ય મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા
