________________
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૧૧
વાડ પરના બધા હક્ક છેડી દીધા અને જે જે ખંડિયા તાબેદાર રાજાઓએ અંગ્રેજ સરકાર સાથે અલગ અલગ કરાર કર્યા હોય તેમનું સ્વાતંત્ર્ય સ્વીકાર્યું. અંગ્રેજ સરકારે સિંધિયાને પાવાગઢ અને દાહોદ પાછાં સંપ્યાં, જ્યારે ભરૂચ પિતાના કબજામાં રાખ્યું.
સિંધિયા સાથેની લડાઈમાં ગાયકવાડની લશ્કરી ટુકડીએ અંગ્રેજ પક્ષે ભાગ લીધો હતો તેનો ખર્ચ મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા ગાયકવાડ પાસેથી વસૂલ લીધે હતું. આ અરસામાં પુણે ખાતેના બ્રિટિશ રેસિડેન્ટ ગાયકવાડને અમદાવાદના ઈજારાની મુદત ફરી લંબાવી આપવામાં આવે એ માટે પ્રયાસ કર્યા હતા. એ ઈજારાની મુદત ૧૮૦૪માં પૂરી થતી હતી. એ ઈજારો ફરી દસ વર્ષ માટે લંબાવી આપવા માટે ભારે પ્રયાસ રેસિડેન્ટ કર્યા. એનો હેતુ અમદાવાદમાં બે પ્રકારનાં સરકાર અને વહીવટ ચાલે તેથી જે અગવડ પડે તે નિવારવાને હતો. રેસિડેન્ટના પ્રયાસોને પરિણામે પેશવાએ ઈજારાની મુદત ફરી દસ વર્ષ માટે લંબાવી આપી. ઇજારા વાર્ષિક ૪ લાખ રૂપિયા પ્રમાણે ભગવંતરાવ ગાયકવાડને આપવામાં આવ્યો ( કબર ૧૮૦૫). આ તરફ ગાયકવાડ અને અંગ્રેજ સત્તા વચ્ચે નિર્ણાયક કરાર (Definitive Treaty) થયા. અમદાવાદના ઈજારાની મુદત ફરી વધારી આપવાથી અગાઉના સમયમાં થયેલા બધા કરાર, જેવા કે ૧૮૦૨ નો કરાર, વસાઈને કરાર વગેરેને એક જ કરારમાં સમાવિષ્ટ કરવામાં આવ્યા ર૪ આ નવા કરારમાં અગાઉના બધા કરારોને મંજુર રાખવામાં આવ્યા અને એ બધાની જોગવાઈઓને વસાઈના કરારની જોગવાઈઓ સાધે સુસંગત બનાવવામાં આવી. સહાયક દળના નિભાવ ખર્ચ માટે વાર્ષિક રૂ. ૧૧,૭૦,૦૦૦ ની ઊપજવાળા જિલ્લા આપવામાં આવ્યા. ૧૮૦૨ માં આરબેને ચૂકવવા માટે આપેલી ઉછીની રકમ પરત લેવાની ગોઠવણ પણ નક્કી કરવામાં આવી. સૌરાષ્ટ્રમાં જરૂર પડતાં સહાયક દળને અમુક ભાગ સત્વર મળી શકે એવું પણ નક્કી કરાયું. ગાયકવાડના તમામ ઝગડાઓમાં, એટલે કે માત્ર વિદેશી રાજ્યો સાથે જ નહીં પણ નાણાકીય લેવડદેવડના હિસાબેની ગોઠવણમાં પેશવા સાથે જે કંઈ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય તેમાં પણ અંગ્રેજ સત્તા લવાદ તરીકે રહે અને જે નિર્ણય આપે તે કબૂલ રાખવાનું ઠરાવાયું.
શિવાએ ગાયકવાડને અમદાવાદનો ઈજારે ફરી લંબાવી આપે એ બાબત ખૂબ સૂચક હતી. પેશવા આ સમયે અંગ્રેજ સત્તા સામે એક મરાઠા સંધ રચવાની યોજના ઘડી રહ્યો હતો. પિતાનું સ્થાન અને સત્તા વિદેશી સત્તાની લવાદી પર આધારિત છે એ બાબતની જાણ એ એના મરાઠા
