Page Text
________________
પરિચ્છેદ ]
પાટનગર
ઉદ્ભવે જ; પણ તેના ઉત્તર સહજ છે. એક તા એ કે તે કેવળ એક સામ્રાજ્યનું જ હતું એમ નથી, પણુ તે હિંદભરના તે તે વખતના સર્વ સામ્રાજ્યેામાંથી પ્રથમ પંક્તિએ મૂકાય તેવા સામ્રાજ્યનું ગાદીસ્થાન હતુ. અને ખીજું એ છે કે તેનુ રાજદ્વારી મહત્ત્વ ઘટી ગયા પછી અરે ! કહા કે છેવટે તેને વિનાશ થયા પછી પણ, તેનું અસ્તિત્વ માની લપ્તે, તે તે સમ યના સામ્રાજ્યનું પાટનગર તેને જ ડરાવીને, વિદ્યાતાના હાથે અનેક ઐતિહાસિક તવાને અન્યાય થઇ રહ્યો છે. એક એ જ ઉદાહરણ આપીશું. ( ૧ ) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે તેના રાજકીય વૈભવમાં -પ્રભાવમાં અતિ ન્યૂનતા થઈ જવા પામી હતી, છતાં તેની રાજગાદી પાટલિપુત્રે માની લેવાથી, તેના રાજ્યના અનેક રાજદ્વારી તત્ત્વા માર્યાં ગયાં છે ( ૨ ) અને મૌર્યવંશની સમાપ્તિ થયા બાદ પણ શુંગવંશની ગાદી પાટલિપુત્રે માની લીધી હોવાથી કેટલીયે ઐતિહાસિક સ્થિતિ સમજવામાં મુશ્કેલી ઊભી થઇ છે; જેમકે, પુષ્યમિત્રને કે અગ્નિમિત્રને જો પાટલિપુત્ર રાજ કરતા માનતા હાઇએ, તેા તે વિદિશાના રાજકર્તા કેવી રીતે થવા પામ્યા તથા તેણે પાટલિપુત્ર ઉપર કેમ ચડાઈ કરી તેને ઊકેલ લાવવામાં ગાથાં જ ખાવાં પડે છે, ઇત્યાદિ ત્યાદિ.
તુ આયુષ્ય
પુ. ૧. પૃ. ૩૦૨ માં શિશુનાગવંશના રાજા ઉદયનના ઇતિહાસ લખતાં આપણે જણાવી ગયા છીએ કે પાટલિપુત્રની સ્થાપના પાતાના રાજ્યના ચાથા વર્ષે એટલે મ. સ. ૩૪ ઈ. સ. પૂ. ૪૮૩ માં તેણે જ કરી હતી. અને અહીં એમ
સમયે સાથેસાથે જ જે યવન રાજાએ સાકલ અને મધ્યમિકા નગરીને ઘેરો નાંખ્યો હતા તે યુથીરેમાસના પુત્ર ડિમેટ્રીઅસ જ હતા ( જુએ એકઠા એરીએન્ગલીઆ
૧૦૧
સાબિત કર્યું` છે કે તેના ભંગ સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના હાથે મ. સ. ૩૪૭=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ અને ૧૭૪ ના ગાળામાં અથવા બહુ તે આશરે ઇ. સ. પૂ. ૧૭૯-૮૦ માં થયા સભવે છે. અલબત્ત, કહેવુ જ પડશે કે, જેમ વત્સપતિ રાજા શતાનિકે અંગપતિ રાજા કૃષિવાહનની રાજનગરી ચંપાને ભાંગી નાંખી હતી ૫૭ પણ પાછળથી તેનાં રહી ગયેલ અવશેષા ઉપર સમારકામ કરી મગધપતિ સમ્રાટ અજાતશત્રુએ તેના પુનરૂદ્ધાર કર્યાં હતા ૫૮ તેમ અહીં પણ અગ્નિમિત્રના હાથે કેવળ ધનપ્રાપ્તિની લાલસાથી તે આખી નગરી ખેાદાઇ ગઇ હાવાથી ઉજડવેરાનખેદાનમેદાન જેવી થઈ ગઈ હતી. પણ તેથી તેને વિનાશ-સર્વથા નાશ-થયેલે તા ન જ કહી શકાય. એટલે તેનું આયુષ્ય પણું ઈ. સ. પૂ. ૪૮૩ થી માંડીને ઈ. સ. પૂ. ૧૭૯ સુધીના ૩૦૪ વર્ષીને બદલે કાંઇક વધારે હતુ. એમ કહેવામાં કાંઈ બાદ આવ્યા ગણાશે નહીં. પણ તે ભગ્ન થયા પછી તેની રાજકીય મહત્તા તે સથા નાશ થઇ જ લેખાશે; કેમ કે પાછે તેને જીર્ણોદ્ધાર થયેલા હોય એમ કયાંય જણાયું નથી. પણ પાટલિપુત્ર ઉપર જ ખાસ જે પુસ્તક મિ. કિન્હેલે લખ્યું છે તેમાં તેમણે એમ સૂચવ્યું છે કે તે નગર તા કોઇ કાળે અગ્નિપ્રાપને ભેગ બનીને નાશ પામ્યું હોવુ' જોઇએ; કેમકે તેનાં જે અવશેષો, વ’માનકાળે બિહાર-એરિસા પ્રાંતમાં પટણા નજીકના પ્રદેશમાંથી ખાદી કઢાયાં છે તેમાંનાં કેટલાકનાં પ્રસ્તરો અગ્નિના ધૂમાડાથી ખળી ગયાં હોય અને પરિણામે કાળાં પડી
પુ. ૧, પૃ. ૩૩.)
( ૫૭) જુએ. પુ. ૧, પૃ. ૧૧૪. (૫૮) એ પુ. ૧, પૃ. ૨૯૬.
| SR No. | 032485 |
| Book Title | Prachin Bharat Varsh Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Tribhuvandas Laherchand Shah |
| Publisher | Shashikant and Co |
| Publication Year | 1937 |
| Total Pages | 512 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |