________________
2 90 98 90 9
અહીં કેવળ ઈતિહાસ લેખન જ થયું નથી, પણ ૨૨ વિભાગોમાં વિવિધ વર્ણાનુક્રમિક સૂચિઓ ૨૦૦ પાનામા વિસ્તરેલી છે; જેમાં કર્તાઓ, કૃતિઓ, તીર્થો, ગચ્છો, કુળગોત્રો, સ્થળનામો, પારિભાષિક શબ્દો વ.નો સમાવેશ થાય છે. આ ગ્રંથમાં ૬૦ જેટલાં ચિત્રો છે અને એનો ચિત્ર પરિચય આપવામાં આવ્યો છે.
વિચારાત્મક ગ્રંથોમાં સૌથી મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે જેન અને બૌદ્ધ મત : સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ અને સિદ્ધાંતો.'
લેખકે આ વિષય પર કયે નિમિત્તે કલમ ચલાવી એનો પણ એક ઇતિહાસ છે.
ફાર્બસ ગુજરાતી સભા તરફથી ઈ. ૧૯૧૩માં ‘બૌદ્ધ અને જૈન મતના સંક્ષેપમાં ઇતિહાસ સિંદ્ધાંતો અને વૈદિક ધર્મ સાથે તુલના' એ નામે પારિતોષિક નિબંધ સ્પર્ધા યોજાયેલી. પારિતોષિક રૂા. ૫૦૦/-નું રખાએલું. વિષયની ગૂઢતા જોતાં મોહનભાઈએ સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા વિચારેલું નહીં પરંતુ નિબંધની અવધિના ચાર માસ અગાઉ સભાના મંત્રી દ્વારા જ એક મિત્ર મારફતે આગ્રહ કરાતાં એમણે નિબંધ લખવાનું સ્વીકાર્યું. નિબંધની મર્યાદા ૧૫૦ પાનાંની હતી તેનાથી બમણાં પાનાં લખાઈ ગયાં, તોપણ ગ્રંથ તો પૂર્ણ થયેલો નહીં. છેવટે વિનંતી કરાતાં સભાએ ૩૦ જૂન ૧૯૧૪ની અવિધ હતી તે લંબાવી આપી. અને ૪૧૦-૧૯૧૫ની ફાર્બસ સભાની બેઠકમાં નિર્ણાયકોએ મોહનભાઈના નિબંધને પારિતોષિક માટે પસંદ કર્યો. નિર્ણાયકો હતા કૃષ્ણલાલ ઝવેરી અને તનસુખરામ ત્રિપાઠી.
-
પણ ૧૯૧૫ સંપૂર્ણ લખાયેલો આ ગ્રંથ પ્રકાશિત થાય છેક ૧૯૯૮માં લખાયા પછી ૮૩ વર્ષે, અને મોહનભાઈના અવસાન પછી ૫૩ વર્ષે.
બન્યું એવું કે આ નિબંધની હસ્તપ્રત મોહનભાઈના પુત્ર જયસુખભાઈને મળી આવી. પાનાં જર્જરિત થવા પર હતાં. એમણે એ પ્રતની ઝેરોક્ષ નકલ કરાવી ને આ ગ્રંથ જયંત કોઠારીને જોવા માટે મોકલ્યો. જયંતભાઈ અને આ. પ્રદ્યુમ્નસૂરિજીનો એક જ સૂર હતો કે
શ્રુતજ્ઞાનનાં અજવાળા
૧૦૯
