________________
૪૦
અહિંસામીમાંસા છે, અપરાધ થતાં તેઓને દંડે છે, નિગ્રહ કરે છે. એ તેમની ફરજ છે. અહીંયા જો નિગ્રહને અહિંસા સમજીએ તો વડીલ, આચાર્ય કે રાજાના સ્થાનનું મહત્ત્વ ન રહે. આગળ કહ્યું, તેમ વિવેક, સદ્દભાવયુક્ત કાર્યએ હિંસા નથી.
અહિંસા શબ્દ નિશ્ચાત્મક છે. અહિંસા અર્થાત (અનહીં અને હિંસાઃ ઘાત. પણ તેના મૂળમાં વિધેયાત્મક ધ્યેયો, અનેક ક્રિયાઓ નિહિત છે. જેનો સાંપ્રત પર્યાવરણીય બાબતો સાથે ગાઢ સંબંધ છે..
અહિંસા એ દયા, મૈત્રી, કરુણા, સમતા, સહિષ્ણુતા, અનુકંપાનો ભાવ છે. આથી જ જૈન શાસ્ત્રોમાં અહિંસાને પ્રાણીમાત્રની હિનૈષિણી માતા કહેવાય છે. આથી જ ભઘવાન મહાવીરે અહિંસાને “માતા ભગવતી' કહી
હિંસા થતી નથી, થઈ જાય છે :
આગળ આપણે જોયું કે અહિંસા નિસર્ગદત્ત માનવમાત્રનો સામાન્ય ધર્મ છે. એટલે માનવે હિંસાની વૃત્તિ કેળવવી પડે છે. It has to be induced and cultivated. સંવેદનોને કુંઠિત કર્યા વિના હિંસા આચરી શકાતી નથી. આ હિંસાના ત્રણ રૂપો છે.
(૧) હિંસા કરવામાં આવે છે. (૨) હિંસા કરવી પડે છે. (૩) હિંસા થઈ જાય છે. હિંસાનું રૂપ જેમાં હિંસા થઈ જાય છે તેની ગણત્રી હિંસા તરીકે થતી નથી કારણ કે તેમાં હિંસાનો સંકલ્પ અનુપસ્થિત હોય છે. અહીંયા હિંસાના રક્ષણ માટે સાવધાની- સાવચેતી હોય છે. આગળ જોયું તેમ જ્યાં હિંસાનો સંકલ્પ નથી, વિવેક મર્યાદા છે ત્યાં થતી હિંસા-હિંસાના ક્ષેત્રમાં સમાવિષ્ટ નથી.
હિંસા કરવી પડે છે - તે પૂર્વે જોયું તેમ ઉદ્યોગની કે આરંભની હિંસાનો પ્રકાર છે. રોજિંદી ક્રિયા, દૈહિક ક્રિયા દરમ્યાન જે હિંસા થાય છે તે હિંસા કરવી પડે છે. અહીંયા હિંસાનો સંકલ્પ વિવશતાથી, ઉદ્યોગવેપારને અનુલક્ષી કરવામાં આવે છે.
હિંસા થઈ જાય છે - તે સંકલ્પની હિંસા સ્વરૂપે છે. તેમાં હિંસાનો સંકલ્પ, હિંસાનો ઈરાદો પ્રસ્તુત હોય છે. જે આક્રમક પણ છે. અહીંયા
