________________
૧૦
અહિંસામીમાંસા અશક્ય છે. મનના તરંગો સ્થિર થવા મુશ્કેલ છે. તેવી જ રીતે હિંસાના ભેદો પણ ગણવા અસંભવ છે. અહિંસા અને અધ્યાત્મઃ
* અહિંસા એક આધ્યાત્મિક આદર્શ છે અને આધ્યાત્મિક સ્તર પર જ એની ઉપલબ્ધિ સંભવિત છે પરંતુ વ્યક્તિનું વર્તમાન જીવન અધ્યાત્મ અને ભૌતિકતાનું એક સંમિશ્રણ છે. જીવનના આધ્યાત્મિક સ્તર પર અહિંસા સંભવિત છે પરંતુ ભૌતિક સ્તર પર પૂર્ણ અહિંસાની કલ્પના યોગ્ય નથી. અહિંસક જીવનની સંભાવના ભૌતિક સ્તરથી જેમ ઉપર તરફ ગતિ, અધ્યાત્મ તરફ ગતિ થાય તેમ વિકસિત થાય છે. વ્યક્તિ જેમ જેમ ભૌતિકતાથી ઉપરને ઉપર અધ્યાત્મ તરફ ગતિ કરે તેમ અહિંસક જીવન પૂર્ણતાની દિશામાં ગતિ-વૃદ્ધિ કરે છે આથી જૈન વિચારણામાં અહિંસાની દિશામાં આગળ વધવા કેટલાંક સ્તરો નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યાં છે.
- હિંસા પર વિજય પ્રાપ્ત કરવાં જે પણ કરવું પડે તે કરવા તત્પર રહેવું જરૂરી છે અને ત્યાંથી જ તપનો, તપશ્ચર્યાનો વિકાસ થયેલો છે. કષાયોનું શમન કર્યા વગર, ઇંદ્રિયનિગ્રહ વગર, અહિંસા જીવનમાં પ્રવેશી નથી. પરિગ્રહની લાલસા, રસેન્દ્રિય પરની આસક્તિ, વિષય-વાસના જ હિંસાને આમંત્રે છે. મમતા-મોહ-દ્વેષને સ્થાને સમતા, વિરક્તિ, પ્રેમના અંશ જાગૃત થાય, તેનું સામ્રાજય સ્થાપિત થાય તો આપોઆપ અહિંસાનું પ્રતિષ્ઠાન થાય.
દેહધારી સાધક માટે પૂર્ણતયા અહિંસાનો આદર્શ ઉપલબ્ધ નથી. પરંતુ એ દિશામાં જો ક્રમશઃ આગળ વધતાં રહીએ તો કોઈક ક્ષણે જીવનની પૂર્ણતા સાથે અહિંસાનો આદર્શ પણ પામી શકીએ, અંશતઃ પણ અહિંસાના આદર્શને સાકાર કરી શકીએ. જૈનધર્મની પારિભાષિક શબ્દાવલીમાં પાદોપગમન સંથારો એવં ચૌદમા અયોગી કેવલી ગુણસ્થાનની અવસ્થા એવી છે જ્યાં પૂર્ણ અહિંસાનો આદર્શ સાકાર થઈ શકે.
માનવી પ્રકૃતિથી દયાવાન, કરુણારસિક છે. એનામાં નિસર્ગદત્ત કરુણાનો સ્તોત્ર વહેતો રહે છે. લિયો ટોલ્સરૉય એકવાર કતલખાનું જોવા ગયાં અને તેમણે કતલખાનાનું જે વર્ણન કર્યું છે તે એટલું ભયંકર,
