________________
સાંભળવા રોજ આવનારા બધા હાજર હતા, પણ પેલો માણસ હાજર ન હતો. તરત જ તુકારામ ઊભા થઈને પેલાના ઘરે પહોંચ્યા અને બોલ્યા, “ભાઈ, મારી કંઈ ભૂલ હોય તો હું તારી માફી માંગુ છું, પણ મારી ભૂલને કારણે તું પ્રભુના ભજન ન સાંભળે એ તે ક્યાંનો ન્યાય? ચાલ, ભજન સાંભળવા ચાલ ! મારા પરનો રોષ ઈશ્વર પર શા માટે ઠાલવે છે?'' તુકારામના આ શબ્દો સાંભળી પેલો ખૂબ શરમાયો. તે ભજનમાં આવ્યો. ભજન પૂરું થયું એટલે તેણે તુકારામને કહ્યું, “મને માફ કરો. આપના જેવા અક્રોધી પર ક્રોધ કરીને મેં એક મોટું પાપ કર્યું છે, મને માફ કરો. મારા ક્રોધની નહિ, પરંતુ તમારા મોન અને નમ્રતાની જીત થઈ છે.'' ક્ષમા આત્માનો સ્વભાવ છે. ક્રોધ વિભાવ છે. ક્ષમાને ધારણ કરનાર સંતને ક્ષમાશ્રમણ કહે છે.
ભોગ સુખોની આસક્તિ એ જીવનો સ્વભાવ થઈ જવાના કારણે નિગોદમાંથી બહાર નિકળ્યા બાદ જીવ સતત સૂખો તરફ દોટ મૂકી રહ્યો છે. સ્પર્શ, સ્વાદ, સુગંધ, રૂપદર્શન, સુમધુર સ્વર સાંભળવાનું સુખ એ પાંચેય ઈન્દ્રીયોના સુખ મળી જાય ત્યારે જીવ એમા આસક્ત થઈ જાય છે. આ સુખો ન મળે અથવા મળેલા સુખો હાથમાંથી સરી જાય ત્યારે ક્રોધ ભભૂકે છે આમ દરેક ક્રોધની ભૂમિકા પાછળ ખૂણામાં ક્યાંક ને ક્યાંક કામ છૂપાયેલ હોય છે. કામના વગરનો ક્રોધના જન્મે ભયંક૨ દુઃખમાં પીડાતો અને સુખનો અભિલાષી નારકીનો (નર્કનો) જીવ હમેશા ક્રોધી જ હોય છે.
આપણને ક્રોધ થઈ જાય પછી તુર્ત જ એ ક્રોધનું પોસ્ટમાર્ટેમ પૃથ્થક્કરણ કરીશું તો કષાય પાતળા પડશે.
જે માણસ ગુસ્સો કરે છે તે સહુ પ્રથમ તો પોતાનું જ ઘર બાળે છે. કવિએ ગાયુ છે કે,
વિચારમંથન
ક્રોધ ઉઠે જે ઘર થકી, તે પહેલું ઘર બાળે;
જળનો જોગ જો નિવ મળે તો પાસેનું પરજાળે.. ! કડવા ફળ છે ક્રોધના, જ્ઞાની એમ જ બોલે.
૫૩
