________________
૫૦
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ વિશ્વધર્મ
નીતિ એ જ ધર્મને પાયો છે. તે વાત જેમ આપણે બીજા. ધર્મો વિચારતાં દષ્ટિ સમક્ષ રાખી હતી તેમ હજુ પણ રાખવાની જ છે. પરંતુ ફેર એટલે જ છે કે પહેલાં ધર્મનું જે ક્ષેત્ર હતું તેટલું જ તેના પાયાનું ક્ષેત્ર પણ કેન્દ્રિત હતું. વિશ્વધર્મમાં જેમ આખા વિશ્વને સમાવેશ થાય છે તેમ વિશ્વનીતિમાં પણ આખાયે વિશ્વનાં પ્રાણીઓનો સમાવેશ છે, નીતિથી ધર્મને ઓળખવો સહેલ થઈ પડે છે, તેથી જ આપણે નીતિ શબદનો ધર્મ શબ્દથી નામભેદ રાખે છે. નીતિ એ ક્રિયાત્મક વસ્તુ છે, તેથી તે જલદી પરખાય છે. માટે મનુષ્ય મનુષ્યની ક્રિયા પરથી ધર્મિષ્ઠના હૃદયનું માપ કાઢવું જોઈએ. વિશ્વધર્મ અને ઇતરધમ
વિશ્વધર્મ અને ઇતર ધર્મમાં ફેર એટલે છે કે ઉપરના ધર્મો પિતપોતાના ક્ષેત્રમાં પરિમિત છે. જ્યારે વિશ્વધર્મ તો અપરિમિત છે. દાખલા તરીકે કુટુમ્બ ધર્મ, સમાજધર્મ વગેરે.
ગૃહસ્થધર્મ અને કુટુમ્બધર્મ બજાવનાર માણસનું ક્ષેત્ર તેટલા પ્રમાણમાં રહેશે. એટલે કે આપત્તિને સમયે તેની દષ્ટિ તુરત ત્યાં પડશે અને પહેલી તકે તે ધર્મ બજાવશે. જોકે એ મનુષ્ય હોવાથી તે ધર્મ તરીકે ન જ ગણી શકાય, અને કર્તવ્ય પણ ન ગણાય. એ તે પતનના માર્ગો કહેવાય. સારાંશ કે મનુષ્ય પોતે મનુષ્ય હેવાથી માનવધર્મ તે કોઈ પણ ધર્મ બજાવતાં ન જ ચૂકે, તે એક સાદી: અને સમજાય તેવી વાત છે.
એટલે બીજાનું નુકસાન કરીને પણ પિતાને બચાવવા જેટલો અંધ સ્વાર્થ તે કોઈ ન જ કરે. પરંતુ અહીં એ કહેવાનો આશય છે કે બે માણસો ડૂબતાં હોય અને તેમાં બચાવનાર અલ્પશક્તિવાળો માણસ સૌથી પહેલાં પિતાના સંબંધીને બચાવે. આમાં તેણે પિતાના સ્વાર્થ માટે બીજાને ડુબાવ્યો નથી, તેમ બીજાને ડુબાવવાની ભાવના.
