________________
૪૩ તે ધર્મ ઉચ્ચ અને આધ્યાત્મિક કટિને હેય. કારણ કે ધર્મ આરાધનાર વ્યક્તિ રાષ્ટ્રની બહાર વસતી નથી. રાષ્ટ્રનું વાતાવરણ તેને સ્પર્શે છે; રાષ્ટ્રશાંતિ તેની શાંતિમાં સહકાર પૂરે છે. કોઈ વ્યક્તિ જ્ઞાતિથી બહાર રહી જીવી શકે, સમાજની બહાર રહીને પણ કદાચ વ્યક્તિગત વિકાસ સાધી શકે, પરંતુ તે પણ રાષ્ટ્રધર્મથી તો સંકળાયેલી જ હોય. - રાષ્ટ્રધર્મને બજાવવાનાં સાધનો કંઈ એકસરખાં હતાં નથી. ધનથી, પ્રયત્નથી, વિચારથી, . કળાથી કે સંયમથી વગેરે અનેક સાધનોથી રાષ્ટ્રસેવા બજાવી શકાય. આથી ગમે તે ક્ષેત્રમાં રહીને ગમે તે વ્યકિત રાષ્ટ્રધર્મમાં ફાળો આપી શકે.
જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ–-શ્રમણ સંસ્કૃતિ–પ્રાધાન્યધર્મોમાં પણ રાષ્ટ્રધર્મને મહત્ત્વનું સ્થાન છે. જેનધર્મના ઠાણાંગ” નામનાં અંગસૂત્રમાં દશધર્મોનાં વર્ણનમાં સમાજધર્મ અને રાષ્ટ્રધર્મ બન્નેનું સ્થાન છે. એ સ્પષ્ટ કહી આપે છે કે કોઈ પણ ધર્મ રાષ્ટ્રધર્મને બાધ્ય કે બાધક થતું નથી. રાષ્ટ્રધર્મની જરૂરિયાત
તેમાંય હિંદનો રાષ્ટ્રધર્મ તે અનોખો જ છે, કારણ કે હિંદ કાઈ આક્રમક નીતિમાં માનતું નથી. એને મન સત્ય અને અહિંસા જ મુખ્ય સ્થાને છે. દગા અને ખૂનથી તે કંપી ઊઠે છે. કોઈ રાષ્ટ્ર અન્યાયી બની બીજા નાના રાષ્ટ્રને કચડવા ધારે તો હિંદ વણમાગ્યે અન્યાયનો સામને કરવામાં તે નાના રાષ્ટ્રને પણ મદદ કરવા તત્પર રહેશે. તે આઝાદ નહોતું ત્યારે પણ ન્યાય એ જ એનું ધન હતું; આજે અને હવે પણ એ જ રહે છે ને રહેશે, એવું ઉચ્ચારણ અહીંના અગ્રણી નેતાઓ વારંવાર ઉચ્ચારે છે અને આચરે છે.
જેમ માતૃધર્મ મનુષ્યમાં સ્વાભાવિક હોય છે તે જ રીતે રાષ્ટ્રધર્મ પણ સ્વાભાવિક જ હેવો ઘટે. કારણ કે માતૃભૂમિને પણ જન્મદાતા
