________________
૨૩૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ એની બેદરકારી, શ્રીમંતોની સત્તાશાહી એ બધાં સામાજિક અસંગઠનનાં કારણે છે. સમાજમાં જેમ હમેશાં વિચારક અને સ્વમાનને ઓળખનાર વર્ગ હોય છે, તેમ મૂર્ખ અને સ્વચ્છંદી વર્ગ પણ હોય છે. સમાજના સંચાલકે નીતિ અને ચારિત્ર્યના દેર તરફ લક્ષ રાખીને ચાલે છે ત્યાં સુધી સમાજમાં ગાબડું પડતું નથી. પરંતુ ઉપરનાં કારણોની અતિમાત્રા થાય છે એટલે સમાજનું સુકાન હાથમાં રહેવું મુશ્કેલ થઈ પડે છે. આથી સમાજ સંગઠન માટે આ બધાં દૃષ્ટિબિંદુઓને દૃષ્ટિ સમક્ષ રાખવાં જોઈએ. સંગઠનને રાજમાર્ગ
સમાજમાં ન્યાયનું શાસન સ્થાપિત કરવું એ સંગઠનને રાજમાર્ગ છે. સમાજની સંસ્થાઓના સંચાલકે કે નેતાઓ સમાજના માલિક ન ગણાય, પરંતુ ન્યાયાધીશો ગણવા જોઈએ. ન્યાયાલયમાં એ ન્યાયાધીશો હોય અને ન્યાયાલય બહાર એ સેવકે હોય. આખા સમાજે મળીને સ્થાપિત કરેલા નિયમોની બજાવણી માત્ર તેમનાથી થાય. સમય પ્રમાણે એ નિયમમાં પરિવર્તન કરવું પડે તો તેને અધિકાર કાઈને વ્યક્તિગત ન હોવો જોઈએ, પરંતુ સમષ્ટિ મળીને જ જે કંઈ કરવું હોય તે કરી શકે.
આજે હિંદ આઝાદ થયા બાદ લેકશાહીને માર્ગે કૂચ કરી રહ્યું છે. રાજ્યતંત્ર ચલાવવામાં સર્વાનુમતીવાદ લાવો ભારે મુશ્કેલ છે, જ્યારે સમાજનાં એકમમાં આ વાદ લાવવો સહેલો છે. આવા નાનામોટા ઘટના પ્રમુખ કે આગેવાનો નીતિમાન, ચારિત્ર્યશીલ અને ઉદાર દષ્ટિબિંદુઓવાળા હોવા જોઇશે. કઈ પણ રાષ્ટ્રને ઊંચું લાવવું, એ એના નાના મેટા ઘટકોના હાથમાં છે. કાં તો એ ઘટકો સુયોગ્ય જવાબદારીનાં વાહકો હેય અને કાં તો એ ઘટકો યોગ્ય રાષ્ટ્રનેતાઓને અક્ષરશઃ અનુસરનારાં હેય. આજે હિંદમાં તે આ બેમાંથી એકેય વસ્તુ નથી. સદ્દભાગ્ય એટલાં જ છે કે ગાંધીજીને પ્રતાપે
