________________
૨૦૬
આદર ગૃહસ્થાશ્રમ ભેદે અને વિલાસવૃત્તિ આ બે વસ્તુ જ આ પ્રશ્નને ઉગ્ર સ્વરૂપ આપે છે. તેથી તે બન્નેને પહેલી જ તકે ઉકેલ લાવવો જોઈએ.
સ્વામિત્વ અને સેવકત્વના અંગે જે ભેદો પડી ગયા છે, તેનું કારણ તે આપણે પ્રથમ જ તપાસી ગયા. આજે સ્વામી અને સેવક મટી એ બને પિતાના હૃદયમાં સેવકભાવ લાવે, તે આજે ભલે શક્ય ન દેખાતું હોય, પરંતુ નકર શેઠ પ્રત્યે, અમલદાર નીચેના માણસે પ્રતિ, અને તે માણસો તેમના પ્રતિ એમ પરસ્પર સામાજિક, વ્યાવહારિક, રાજકીય કે કોઈ પણ તેવા ક્ષેત્રમાં માત્ર આટલું જ વિચારે કે “નીચેને માણસ પોતાની જાત જેવો જ એક મનુષ્ય છે. તે બુદ્ધિથી, શક્તિથી કે ધનથી ભલે હીન હોય, છતાં બહારની બધી શક્તિઓનો પરાજય કરે તેવું એક દિવ્ય તત્ત્વ તેનામાં ભર્યું છે. તેમાં એક અખંડ જ્યોતિનો ચિરાગ સળગ્યા કરે છે. આજે ભલે તેની તિ આવરણથી રોકાઈ ગઈ હોય કે ગુપ્ત રીતે ઢંકાઈ ગઈ હેય; એની અવગણના હું કદીએ નહિ કરું. તેના અંતઃકરણને નહિ દૂભવું. કારણ કે તેમ કરવામાં મારી જાતને પણ ખૂબ જોખમ છે. વળી એ પણ યાદ રાખીશ કે પ્રારબ્ધના રંગોની સ્થિતિ પલટાયા કરે છે. સદાસર્વદા સ્વામિત્વ અને સત્તા ટકી શકતાં નથી, એમ વિચારી રખે તેને દુરુપયોગ થાય તેની સંભાળ રાખીશ. અને સાથે સાથે એ પણ વિચારીશ કે નેકર, સેવક કે ગુલામના કાર્યનો જ માત્ર હું માલિક છું; તેમના શરીરને, મનને કે આત્માને નહિ. આથી કોઈ પણ કાર્ય સોંપતાં પહેલાં એમની શક્તિ અને સંજોગોને વિવેક કરીશ.” સેવનું કર્તવ્ય
જે રીતે સ્વામીએ ઉપરની વસ્તુ વિચારીને વર્તવાનું છે, તે જ રીતે સેવકે પણ ખાસ કરીને નૈતિક જીવન પર લક્ષ આપવું ઘટે. પિતાના માલિકનું ઈરાદાપૂર્વક નુકસાન કરવું, આળસવૃત્તિ રાખવી,
