________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
૧૯૧ જ્યાં શૌર્ય, લંપટાઇ, ઠગાઈ, રાષ્ટ્રદ્રોહ, કલેશ, જુગાર, વ્યસન અને ભીતિનાં જેર વ્યાપ્યાં છે, ત્યાં દોલતના ખજાનાઓ હોવા છતાં શાંતિનું બિંદુયે હોતું નથી. સાચી શાંતિને આધાર સંસ્કારિતા પર નિર્ભર છે. (૧) શિક્ષણ
સંસ્કૃતિસુધાર માટે બીજું સાધન શિક્ષણ છે. દરેક શાળામાં ઉચ્ચ પ્રકારની સંસ્કૃતિ પિષે એવું સ્વતંત્ર સાહિત્ય તેણે પૂરું પાડવું જોઈએ. તે સાહિત્ય કરતાં પણ સૌથી પ્રથમ તો શાળાના શિક્ષકશિક્ષિકાએ સદાચારી અને સુદઢ હોવાં ઘટે. તેઓ બાળકને સ્નેહ કેળવી ઇતર કેળવણું કરતાં આવી સંસ્કૃતિ વિકાસની કેળવણીમાં વધુ દત્તચિત્ત રહે.
વળી બાળકોમાંથી સંસ્કારે ઘેર ગયા પછી ન ભૂંસાય તે માટે તેવી ભાવનાઓનો પ્રચાર કરવા માટે તે વર્ગ ખાસ રેકો જોઈએ કે જે સમાજની કુરૂઢિઓ દૂર કરી સમાજમાં સંસ્કૃતિનાં નવચણતર ચણે. સ્ત્રીઓમાં વ્યવહારુ શિક્ષણને પણ તેની સાથે જ વિકાસ થવો જોઈએ. તે વર્ગની સુશિક્ષિતતા પ્રજા વર્ગની સુધારણાની ચાવી છે. (૨) આર્થિક ઉન્નતિ
સૌથી પહેલાં સામુદાયિક દૃષ્ટિએ આર્થિક પ્રકરણુ વિચારવું ઘટે. મૂઠીભર મૂડીવાળાઓ કે થોડા બુદ્ધિમાને જેને લાભ લઈ શકે તે કંઈ આથિંક ઉન્નતિ ન કહી શકાય. તેમ ખૂબ ધનસંગ્રહ કરે તે પણ કંઈ આર્થિક ઉન્નતિ નથી ગણાતી. આર્થિક ઉન્નતિમાં માત્ર આટલું જ મુખ્યત્વે વિચારવાનું હોય કે મારા તંત્ર નીચે રહેલી કોઈ પણ વ્યક્તિ ભૂખે મરતી ન હોય, એક સામાન્યમાં સામાન્ય મનુષ્ય સહેલાઈથી પોતાની આવશ્યક સામગ્રી મેળવી શકે.
આમ કરવામાં યંત્રવાદને તિલાંજલિ આપી ગ્રામઉદ્યોગો અને ગૃહઉદ્યોગની ખિલવણું પ્રથમ જ કરવી પડશે.
