________________
૧૩
રાજતંત્ર અને પ્રજા
રાજસંસ્થા ઉત્પન્ન થવાનું મૂળકારણ વર્ણવ્યવસ્થા છે. જ્યારથી રાષ્ટ્રની વ્યવસ્થા જાળવવા સારુ ચાતુર્યંની ચેાજના થઈ ત્યારથી ने व तात् किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो રઘુવંશ ॥ અર્થાત્ રાષ્ટ્રની પ્રજાને દુઃખમાંથી આપતા હતા તેની ગણુના ક્ષત્રિયસમાજમાં થતી. તે આખા વર્ગ ક્ષત્રિય તરીકે અને તેને કાઈ એક નૃપતિ તરીકે ગણાતા. પ્રાચીન ઇતિહાસમાં નૃપ, પાર્થિવ ઇત્યાદિ નામેા મળી આવે છે.
1
भुवनेषु रूढः ॥
બચાવી રક્ષણ
પર ંતુ
ત્યારે
નાયક હાય તે નૃપતિ, ભૂપતિ,
પાછળથી તે સુભટને સેના સુપ્રત કરવામાં આવી. અને આખા રાષ્ટ્રનું રક્ષણ કરવા સારુ તેના બધા ખર્ચીને પહેાંચી વળવા માટે અમુક જમીન તથા અધિકારા તેને સોંપવામાં આવ્યા. તદુપરાંત પ્રજા તરફથી તેને કર અને કૃષિભાગ આપવાનું પણ નિયત થયું. ત્યારથી તે નૃપ મટી રાજા બન્યા. સેવકવૃત્તિને બદલે સ્વામીવૃત્તિને ચેપ તેને ત્યારથી લાગવા માંડયો. રાજસંસ્થાને આ મૂળ ઇતિહાસ છે.
રાજગુણા
ગીતાજીમાં ક્ષત્રિયાના સ્વાભાવિક ગુણો નીચે પ્રમાણે વર્ણવ્યા છેઃ
