________________
૧૫૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
થવાથી વ્યાવહારિક અને ધાર્મિક દરેક કર્તવ્યમાં માનવી જાગરૂક રહેશે. એટલે જાતિની આ સંસ્કારિતામાં રાષ્ટ્ર અને ધર્મ બન્નેનું હિત થશે અને મારા પ્રથમ ધર્મ તે પણ બરાબર યથાર્થ રીતે સચવાશે.
ઉપરનાં ત્રણ કર્તવ્યને જે મનુષ્ય નિકટના મનુષ્યો પ્રત્યે બાવે તો તેણે પાડોશીધર્મ બજાવ્યો ગણાય. આ પાડોશીધર્મને જેમજેમ વિકાસ થતો જાય, તેમતેમ એ માનવીને વિકાસ થતો જાય, અને પાડોશીધર્મનું ક્ષેત્ર પણ વિકસિત બનતું જાય. પ્રથમ કુટુમ્બ, પછી પાસે રહેનાર સમાજ, દેશ અને વિશ્વના મનુષ્યોથી પણ ક્રમશઃ આગળ વધી ઇતર સમાતિસૂક્ષ્મ પ્રાણ પર પણ તે ધર્માચરણ થવા માંડે, ત્યારે તે પાડોશીધર્મ મટી આધ્યાત્મિક ક્ષેત્ર પર પહોંચીને આત્માને અવિચળ અને અવિચ્છિન્ન આનંદ પ્રાપ્ત કરે. ભાવના
આ પાડોશીધર્મ બજાવનાર એમ ન સમજે કે હું આ પરોપકાર કરી રહ્યો છું. કારણ કે તે તે માત્ર પ્રાણીમાત્રનું કર્તવ્ય જ છે. અને ઊંડાણથી તપાસતાં તે પોતાનું જ ઈષ્ટકર્તા છે. કારણ કે સંસારમાં પ્રાણીમાત્રને બીજાની સહાયની ભિન્નભિન્નક્ષેત્રમાં આવશ્યક્તા રહે જ છે.
જ્યારે એક મનુષ્ય બીજાને સહાય કરતા હોય છે ત્યારે પ્રથમ તો તેને આત્મસંતોષ મળે છે, અને પોતે સહાય કરી એ સહાયક ભાવના આંદોલનને ઉત્પન્ન કરતો હોય છે. તે આંદોલનની અસર તાત્કાલિક કે પછી અવશ્ય વાતાવરણ પર અને વાતાવરણની અસર વ્યક્તિ પર અવશ્ય થાય છે; અને તેથી પ્રેરાઈ જેની તે સહાય કરે છે તે વ્યક્તિ અથવા તેથી ઇતર કઈ પણ પિતાની આપત્તિસમયે અવશ્ય સહાય પહોંચાડે છે; આ રીતે પાડોશીધર્મ બજાવ, એ અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે, એમ આપણે આ પરથી સ્પષ્ટ અનુભવી શકીશું.
