________________
રાજનગરના
શહેરના વેપાર અને વસ્તીનું રક્ષણ કરવાથી તે વખતના અમદાવાદ શહેરના મોટા વેપારી અને મહાજનના મોવડી હિંદુ મુસ્લીમ તમામ કેમના આગેવાનોએ મહાજન એકઠું કર્યું ને ખુશાલચંદ શેઠના આ ઉપકારના બદલામાં અમદાવાદમાંથી રાજહકકની લેવાતી દામદસ્તુરી (જમાબંધી) ઉપરાંત દરેક વેપાર મશરૂ વણાટ વગેરે ઉપર દરસેંકડે ચાર આના મુજબ* નગરશેઠને વંશપરંપરાને માટે તૈયત નિબતે પાઘડી આપવાને પ્રજાએ કરારનામું કરી દીધું તથા વજીર કમરૂદીને તે કરારને અઘાટ પરવાનો-રૂકો કરી આપે.
મુગલાઈ સૂબાની આ અથડામણીના પરિણામે તેનું બળ વેડફાઈ જતાં ગુજરાતની ચોથ ઉઘરાવવાના મરાઠાઓએ મેળવેલા હકને આગળ ધરી તેને પગપેસારો ગુજરાતમાં વધવા લાગ્યા.
પેશ્વાએ આ કામ પીલાજી ગાયકવાડને સોંપ્યું. એના પુત્ર દામાજી ગાયકવાડે પિતાનાં શૌર્ય અને ચતુરાઈથી ગુજરાતમાં ગાદી નાખી. ધીમે ધીમે ગુજરાતમાંથી મેગલોની સત્તા ઓસરવા લાગી.
નગરશેઠ ખુશાલચંદે મરાઠાઓ સાથે પણ દોસ્તી બાંધી હતી. એ ચતુર પુરુષ હતો. એણે ગાયકવાડની સાથે આર્થિક સંબંધ બાંધી પિતાના લાભને નિર્ભય બનાવ્યા. એ સમયે વેપાર ઘણો ઘટી ગયો હતો. અંધાધૂંધી અને લૂંટફાટમાં વેપારને વિકાસ નહતો, પરંતુ નગરશેઠની ધીરધાર મોટી હતી. ઘણી વખત રાજતંત્ર બદલવાની સાથે મેટી ખોટ આવતી હતી, નાણાં સમૂળગાં જતાં પણ હતાં; છતાં નવી સત્તાને મળી જઈ તેઓ આગલાં નાણાં પણ વસુલ કરી લેતા હતા.
* શેઠકુટુંબને આપવાની આ પાઘડીના કંપની સરકારે ઉઘડા રૂ. ૨૧૩૩ આપવાને ઠરાવ્યું છે, અને તે ચાલુ રાખવાને લંડન-પ્રીવી કાઉન્સીલના તા. ૩૧-૫-૧૯૬૧ ના ઠરાવ મુજબ હજી પણ શેઠ કુટુંબને આ ૨કમ સરકારદ્વારા મળે છે.
