________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ
ચેતન અને જડ આ બે પદાર્થો મુખ્યતયા માનવા પડ્યા છે અને માનવા પડે છે પણ ખરા. કારણ કે-જે આ બે પદાર્થો ન માનવામાં આવે, તે બંધ અને મેક્ષની જ વ્યવસ્થા ન બની શકે. - હવે આ મુખ્ય બે-ચેતન અને જડ-પદાર્થોને અન્ય દર્શનકારે કેવી રીતે માને છે, એ લગાર જેઈ જઈએ.
- સાંખ્ય દર્શનકાર પચીસ તનું પ્રતિપાદન કરે છે તેમાં મુખ્ય બે માને છે. પુરૂષત અને પ્રકૃતિતત્વ. આ સિવાયનાં
વીસ તને અનુક્રમે પ્રકૃતિથી આવિર્ભાવ થાય છે. જેમ– પ્રકૃતિથી મહત્તત્વ એટલે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, બુદ્ધિથી અહં. કારને આવિર્ભાવ થાય છે અને તે અહંકારથી બીજા સોળ તો ઉત્પન્ન થાય છે. તે સાળ તો આ છે– રૂપતન્માત્રા, ૨ રસવન્માત્રા, ૩ ગન્ધતન્માત્રા, ૪ સ્પર્શતન્માત્રા અને ૫ શબ્દતન્માત્રા. આ પાંચ તત્વોને સૂક્ષ્મતભાત્રાના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે. તે સિવાય ૧ સ્પર્શેન્દ્રિય, ૨ રસનેન્દ્રિય, ૩ ધ્રાણેન્દ્રિય, ૪ ચક્ષુરિન્દ્રિય અને ૫ શ્રવણેન્દ્રિય આ પાંચ ઇન્દ્રિયોને જ્ઞાનેન્દ્રિયો કહેવામાં આવે છે. વળી છ મન ( અંતઃકરણ) અને ૧ વાણી, ૨ હાથ, ૩ ૫ગ, ૪ ઉપસ્થ (પુરૂષચિ ) અને ૫ ગુદા આ પાંચને કર્મેજિયે કહેવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત પાંચ સૂક્ષ્મવન્માત્રા, ૫ જ્ઞાનેન્દ્રિય, ૧ મન અને ૫ કર્મેન્દ્રિય-એ સોળ ગુણ
અહંકારથી ઉત્પન્ન થાય છે. વળી ઉપર બતાવેલ પાંચ સૂક્ષ્મતન્યાગાથી પાંચ મહાભૂતને આવિર્ભાવ થાય છે. આવી રીતે પ્રકૃતિથી આવિર્ભાવ થવા વાળાં ત્રેવીસ તત્વોને પ્રકૃતિથી જુદાં કેમ કહી ” શકાય છે અને જ્યારે તે તને પ્રકૃતિથી જુદાં ન કહી શકીએ ત્યારે તે તને પણ જડ પદાર્થમાંજ સમાવેશ કરવો પડશે. મરણ કે જેનાથી એ તત્વે ઉત્પન્ન થાય છે, તે-સત્વ-રજે અને
