________________
८०
શ્રી દેવચંદ્રજી કૃત ચોવીશી ભાગ : ૨
દંડાનિી સામગ્રી એ નિમિત્તકારણ છે. તેમ જ આકાશ-કાલ આદિની સામગ્રી એ અપેક્ષા કારણ છે. જ્યાં બે કારણ જણાવ્યાં છે ત્યાં બેમાં ચાર કારણો અંતર્ગત સમજી લેવાં.
વિસ્તારરૂચિ જે જીવો છે તેને વિસ્તારથી કારણ સમજાવવાને માટે ચાર પ્રકારનાં કારણો મૂલગાથામાં કહ્યાં છે (૧) ઉપાદાનકારણ (૨) અસાધારણ કારણ (૩) નિમિત્તકારણ (૪) અપેક્ષા કારણ. કાર્ય કરવાની રૂચિવાળો એવો કર્તા જ્યારે આ ચારે કારણોને ગ્રહણ કરે અને કાર્ય કરવામાં પ્રવર્તાવે. ત્યારે જ કાર્ય થાય છે તે માટે ઘટાદિ કાર્ય કરીએ ત્યારે જ આ ચારને કારણ સમજવાં.
પરંતુ કર્તાના પ્રયોજન વિના આ ચાર કારણોમાં કારણતાધર્મ આવતો નથી. કર્તા એ સ્વતંત્રકારક છે. બાકીનાં બધાં પરતંત્રકારક છે. તેથી ઘટની જેમ મુક્તિપ્રાપ્તિમાં પણ સાધક એવો આત્મા જે કર્તા છે તે સ્વતંત્ર કારક છે. બાકીનાં બધાં કારણો વીતરાગ પરમાત્માની મૂર્તિ, તેનાં દર્શન વંદન-પૂજન ગુરુજી ઈત્યાદિ સર્વ કર્તાના વ્યવસાયને આધીનપણે કારણ છે. સ્વતંત્રપણે કારણ નથી.
આત્માર્થી જીવે પોતાનો આત્માર્થ સાધવા માટે આવા કારણોનો યથાયોગ્ય સ્થાને ઉપયોગ કરવો જોઈએ. ।। ૨ ।।
જે કારણ તે કાર્ય, થાયે પૂર્ણ પદે રી । ઉપાદાન તે હેતુ, માટી ઘટ તે વદે રી || ૩ ||
ગાથાર્થ ઃ- જે કા૨ણ પોતે જ પૂર્ણપણે કાર્ય સ્વરૂપે બની જાય તે ઉપાદાન કારણ કહેવાય છે. જેમ કે માટી એ ઘટનું ઉપાદાન કારણ કહેવાય છે. ॥ ૩ ॥
વિશેષાર્થ :- ચાર પ્રકારનાં કારણોમાં સૌથી પ્રથમ ઉપાદાનકારણને સમજાવે છે ઃ- જે કારણ કર્તાના વ્યવસાયથી કાર્યરૂપે પરિણામ પામે સારાંશ કે જે કારણ પોતે જ પૂર્ણતાના અવસરે કાર્યસ્વરૂપ બની જાય
