________________
૮૮ ]
ગુજરાતનો ઈતિહાસ
અનુત્પન્નાદાન-સમુદ્રગ્રાહક પાછલી બાકી વસૂલ કરનાર
અમલદાર શૌકિક
જકાત ઉઘરાવનાર અમલદાર ભૌગિક અથવા ભેગધરણિક કલેકટર (જમીનના ઉત્પન્ન
માંથી મહેસૂલ ઉઘરાવનાર
અમલદાર) વર્ભપાલ
થાણદાર પ્રતિસારક
ગામને ચોકીદાર રાષ્ટ્રપતિ
કમિશ્નર ગ્રામકૂટ
ગામનો મુખી દિપતિ
વડે મંત્રી પ્રમાતા
માપણી કરનાર રાજ્યના વિભાગ:-તે સમયે રાજ્યના ચાર ભાગ હતાઃ
પ્રાંત આહાર
જિલ્લો ૫થક
પિટા વિભાગ (તહસીલ) સ્થલી
પદ્ધ (ઘણું કરીને પેટા વિભા
ગથી પણ નાનો વિભાગ) જમીનનું મહેસૂલ –સલ્તનતના બે હિસ્સા હતાઃ (૧) ઉત્તરને એટલે કે સૌરાષ્ટ્ર વગેરે, (૨) દક્ષિણને એટલે કે ખેડા, ભરૂચ
વિષય
વગેરે.
એ બંને જગ્યાએ જમીનને વહીવટ જુદો જુદો હતો. ખેડા એટલે કે દક્ષિણના ભાગમાં જમીનનું મહેસૂલ પેદાશના ભાગમાંથી લેવાતું હતું, પરંતુ સૌરાષ્ટ્રમાં રિવાજ જુદો જ હતું. ત્યાં જમીનના માપ પ્રમાણે વસૂલાત લેવાતી હતી, માપણી કદમથી થતી હતી અને તેમાં વજન કરવાને રિવાજ ન હતો. ટોકરીનું માપ ચાલતું હતું. આજે પણ આ પ્રમાણે જ બ્રહ્મદેશમાં જોવામાં આવે છે. ઘણું કરીને ખેતરનાં નામ કાઈ ઝાડ, તળાવ કે દેવ ઉપરથી રાખતા હતા. ”
