________________
શ્રી પૃથ્વીચંદ્ર - અને ગુણસાગરનું સરલ - ચરિત્ર
છે કે શેરડીના ફળ નથી હોતા પણ એ વાત પર અશ્રદ્ધા કરીને તું વિષ્ટાનું ભક્ષણ કરી તારો આત્મા અપવિત્ર કરી રહ્યો છું.” વણિકના વચન સાંભળી કપિલનું મિથ્યાભિમાન ઉતરી ગયું અને હૈયાફાટ રૂદન કરવા માડ્યો. પોતાના કૃત્યની નિંદા કરવા માંડ્યો, “હે વિધાતા ! તે કયા ભવનું વેર વાળ્યું? ત્રણવાર સ્નાન કરનારો હું નર શ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણ છું. તે મારી આવી દશા કરી ? સગા સંબંધીને છોડીને શૌચ ધર્મ પાળવા એકાંતમાં આવ્યો અને તે મારી આવી દશા કરી ?”
કપિલને વિલાપ કરતો જાણી વણિક બોલ્યો, “મિત્ર, જે થયું તે થયું. તારા હાથે ભૂલ કરીને હવે દેવને દોષ કેમ આપે છે ? પોતે અપરાધ કરી નિરઅપરાધી દેવને દોષ દેવો તે ક્યાંનો ન્યાય? હજી તારા શૌચધર્મને માને છે? બાહ્ય શૌચથી (સ્નાન) પાપ-રહિત થવાતું હોય તો માછલા અને દેડકા તો ઘણું નહાય એ સીધા મોલમાં જ જવા જોઈએ. આત્માને વળગેલા પાપને કાઢવા માટે મનની શૌચતા (શુદ્ધતા), વચનની શૌચતા (સત્યવચન) કાયાની શૌચતા (બ્રહ્મચર્યા) જોઈએ. બાહ્ય સ્નાન તો અહંકાર અને રાગ વધારે છે.”
કપિલને હવે સમજાય છે કે પોતે ખોટો હતો પણ પ્રશ્ન કરે છે કે હવે પોતે પવિત્ર કેવી રીતે થાય? વણિક સમજાવે છે કે અતંરંગ ક્રોધાદિક શત્રુઓને જીતવા તો મનની શુદ્ધતા જોઈએ, પવિત્ર વિચારો જોઈએ. આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન દૂર કરવા ધર્મધ્યાનમાં જોડાવું જોઈએ. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે કૂવાના પાણીથી સ્નાન કરવું અધમ છે, નદીના વહેતા પાણીમાં સ્નાન કરવું મધ્યમ છે, વાવ અને તળાવમાં સ્નાન કરવાની શાસ્ત્રકારો સાફના પાડે છે. પરંતુ વસથી ગળેલા એવા પવિત્ર જળથી પોતાના ઘેર સ્નાન કરવું ઉત્તમ છે.
કપિલ, વણિકનો આભાર માને છે અને કહે છે પહેલેથી વાત સમજી હોત પોતે મહાપાપમાંથી બચી જાત. વણિક કહે છે, “જે થઈ ગયું તે થઈ ગયું. પવિત્ર કોને કહેવાય તે સમજ. પૃથ્વીની અંદર રહેલું પાણી પવિત્ર કહેવાય, પતિવ્રતા સ્ત્રી પવિત્ર કહેવાય, પ્રજાનું કલ્યાણ કરનારો રાજા પવિત્ર કહેવાય, જે બ્રહ્મચારી છે તે સદાય પવિત્ર કહેવાય. ક્ષમા, શુભવિચાર અને
