________________
181
શ્રી પૃથ્વીચંદ્ર - અને ગુણસાગરનું સરલ - ચરિત્ર થતી નથી. માટે વસ્તુતઃ તો જીવ જ નથી. પંચભૂતથી ઉત્પન્ન થયેલી શક્તિને જ વિદ્વાનો જીવ એવું ઉપનામ આપે છે. પોતાને વિદ્વાન માનતા કપિલે જ્ઞાનનો ઘડો ઠાલવ્યો.
નાસ્તિક બ્રાહ્મણ કપિંજલની વાણી સાંભળી જ્ઞાની ગુરુ બોલ્યા, “હે ભદ્ર ! છઠ્ઠાસ્થ જીવા અરૂપી જીવને દેખી શકતા નથી. છતાં જ્ઞાને કરી ભવનું સ્વરૂપ સમજી શકાય છે. તલમાં તેલ, પુષ્પમાં સુગંધ, લાકડામાં અગ્નિ દેખાતા નથી. પણ જાણી શકાય છે. તેવી રીતે શરીરમાં રહેલો આત્મા પણ જાણી શકાય છે, છતાં કેવળ જ્ઞાનથી જે તે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. તે કપિંજલ ! તું પંચભૂતની વાત કરે છે તે બરાબર નથી. કારણકે પંચભૂતને તું સચેતન માને છે કે અચેતન ? જો સચેતન માનીશ તો સિદ્ધ, એકેન્દ્રિયાદિ બધા જીવ છે એ સિદ્ધ થયું. જો અચેતન માનીશ તો અચેતન એવા પંચભૂતમાં ચેતન શક્તિ શી રીતે પ્રગટ થશે ?”
સૂરીશ્વરે કપિંજલને નિરૂત્તર કરી દીધો. કપિંજલ મૌન થઈ ગયા. છતાં જ્ઞાની એવા સૂરીશ્વર આ પામર જીવ પર કરૂણા લાવીને બોલ્યા, “હે કપિંજલ ! તારા મામા કેશવે તને મિથ્યાત્વ તરફ ખેંચ્યો છે. તને ભ્રમિત કર્યો છે.” કેશવની વાત સાંભળી રાજાએ મુનિને પૂછ્યું, “કેશવે પરભવમાં શું પાપ કર્યું કે જેથી તેને અંધત્વ પ્રાપ્ત થયું?” પર્ષદાના બોધ માટે ગુરુએ ' કેશવનું ચરિત્ર કહેવું શરૂ કર્યું.
* મોહનાના ભાવમાં :
વસંતપુર નગરમાં વીરાંગદ નામે રાજા હતો. તેને મૃગયાનો બહુ શોખ હતો. એક દિવસ ઘોડા પર બેસી અલ્પ પરિવાર સાથે મૃગયા ખેલવા નીકળ્યો જંગલમાં પશુઓને દોડવતો રાજા સેવકના કહેવાથી એક શુકરની પાછળ દોડ્યો અને શરસંધાન કર્યું. બાણની પાછળ રાજા વેગથી ધસી આવ્યો પણ શુકરને જોયો નહિ પણ પોતાના બાણથી વિંધાઈ ગયેલા ધ્યાનમુનિને જોયા. ધ્યાનમાં ઉભેલા મુનિને ક્લેશ પમાડવાથી પશ્ચાતાપ કરતો રાજા મુનિના
