________________ 30 ભાવનામૃતમ્ - અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ અલગ દર્શનો ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપે પદાર્થનું સ્વરૂપ બતાવતા હોય અથવા તો સ્વદર્શનમાં જ એક જ પદાર્થના (તત્ત્વના) વિષયમાં જુદી-જુદી વ્યક્તિઓ ભિન્ન-ભિન્ન નિરૂપણ કરતી હોય, ત્યારે બધા જ દર્શનો પ્રત્યે કે સ્વદર્શનના બધા જ પક્ષો પ્રત્યે જે મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરે છે અર્થાત્ કાચ અને મણિની જેમ બધાને સમાન માનવાનું કામ કરે છે તથા કયો પક્ષ આગમ અને યુક્તિથી અતિશાયી છે (યુક્તિયુક્ત છે-પ્રામાણિક છે, અબાધિત છે) અને કયો પક્ષ આગમ-યુક્તિથી યુક્તિયુક્ત નથી-પ્રામાણિક નથી- બાધિત છે, તેના નિર્ધારણને અનુકૂળ મનોવ્યાપાર કરતો નથી, તે જીવનો મધ્યસ્થભાવ તત્ત્વપ્રાપ્તિમાં પ્રતિકૂળ હોવાથી દોષરૂપ છે. કારણ કે, તેવો મધ્યસ્થભાવ તત્ત્વ-અતત્ત્વને સમાન માનવારૂપ મિથ્યાત્વના ઉદયસ્વરૂપ છે. અહીં ઉલ્લેખનીય છે કે, તત્ત્વ-અતત્ત્વનું આગમ-યુક્તિથી નિર્ધારણ (નિશ્ચય) કરીને તત્ત્વનો પક્ષપાત અને અતત્ત્વનો અપક્ષપાત કેળવવામાં આવે તો જ સમ્યક્ત છે. તત્ત્વ-અતત્ત્વને સમાન મનાવનારો અને તત્ત્વ પ્રત્યે અપક્ષપાત રખાવનાર મધ્યસ્થભાવ એ મિથ્યાત્વના ઉદય સ્વરૂપ હોવાથી દોષરૂપ છે. (4) ગુણરૂપ મધ્યસ્થભાવ કેવો હોય ? જે જીવો તત્ત્વને જાણવા માટે તત્પર બન્યા છે, તે જીવો તત્ત્વને જાણવાના પુરુષાર્થ દરમ્યાન પોતે સ્વીકારેલા સિદ્ધાંતની હાનિ થવાનો ભય ઉપસ્થિત થવાના અવસરે પણ દષ્ટિરાગને આધીન બનતા નથી. (સ્વપક્ષના રાગમાં ખેંચતા નથી) અને આગમ-યુક્તિથી કયા પક્ષ-દર્શનનું તત્ત્વ યથાર્થ છે અને કયા પક્ષ-દર્શનનું તત્ત્વ અયથાર્થ છે, તે બરાબર સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે તથા પોતાનો સિદ્ધાંત અતત્વરૂપે ભાસે તો ત્યાગ કરવામાં અને જે તત્ત્વરૂપે ભાસે તેનો સ્વીકાર કરવામાં આનંદ વર્તતો હોય, તો તે વખતે વર્તતો મધ્યસ્થભાવ ગુણરૂપ છે. કારણ કે, તેનાથી યથાર્થ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે ભ્રાન્તિઓને ખતમ કરીને સમ્યગ્દર્શનને શુદ્ધ કરે છે. અહીં ઉલ્લેખનીય છે કે, સત્-અસત્ વિષયમાં (તત્ત્વ-અતત્ત્વના
