________________ 27. પ્રકરણ-૧ : અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ मनोवत्सो युक्तिगवीम्, मध्यस्थस्यानुधावति / तामाकर्षति पुच्छेन, तुच्छाग्रहमनःकपिः // 16-2 // મધ્યસ્થનું મન કદાગ્રહથી રહિતપણે સ્વપક્ષના અને પરપક્ષના દ્વેષથી ઉપર ઉઠીને તત્ત્વદૃષ્ટિવાળું હોય છે અને કદાગ્રહી જીવનું મન સ્વપક્ષને જ સાચો માનવાની દૃષ્ટિવાળું હોય છે. તેથી તે યેન કેન પ્રકારે પોતાના મતને સાચો ઠેરવવા માટે કુયુક્તિઓ - કુતર્કો કરતો હોય છે. તદુપરાંત, મધ્યસ્થ જીવ તત્ત્વદૃષ્ટિવાળો હોવાના કારણે પોતે સ્વીકારેલા તત્ત્વની પરીક્ષા કરવા-કરાવવા નિરંતર તૈયાર હોય છે. તે દૃષ્ટિરાગને આધીન બનીને પરીક્ષાથી આઘોપાછો થતો નથી. પરીક્ષા કરવાથી આપણું ખોટું હશે તો ભૂલ સુધરશે અને સાચું હશે તો સત્યની દઢતા વધશે, આવી એની માન્યતા હોય છે. તથા તે ક્યારેય કુલાચારાદિને આગળ કરીને આગમવચનને બાધિત કરતો નથી. વળી, તેની સ્પષ્ટ માન્યતા હોય છે કે, આગમિક પદાર્થોનો નિર્ણય આગમથી કરવાનો તથા આગમિક પદાર્થોને યુક્તિથી મનમાં બેસાડવાનોસ્થિર કરવાનો પ્રયત્ન જરૂર કરવાનો, પરંતુ જ્યાં યુક્તિની મર્યાદા આવે ત્યાં આગમિક પદાર્થોમાં યુક્તિનો આગ્રહ ન રાખવો. પરંતુ આખપુરુષ પ્રણીત આગમ વચનોને અનુસરીને તે તે પદાર્થોનો તે તે સ્વરૂપે સ્વીકાર કરી લે છે. - મધ્યસ્થ જીવ જે વિષયમાં આગમવચન અને યુક્તિ મળે છે, તે વિષયમાં પોતાનો મત વિરુદ્ધમાં જતો લાગે, તો પોતાનો મત છોડવાની તૈયારીવાળો હોય છે અને આગમ-યુક્તિથી સિદ્ધ થયેલ પ્રામાણિક મતને સ્વીકારવાની તૈયારીવાળો હોય છે. તે ક્યારેય કુતર્કો કરીને આગમ-યુક્તિથી સિદ્ધ તત્ત્વના સ્વરૂપને વિકૃત બનાવવાની કોશીશ ન કરે. - “મધ્યસ્થભાવ” ની તાત્વિકતા અને અતાત્વિકતા અંગેની
