________________ 198 ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ ધર્મક્રિયા સંબંધી વિધિ-નિષેધમાં સમ્યગૂ એકાંત હોય છે. કારણ કે શાસ્ત્રાનુસારી વિધિ-નિષેધમાં પ્રવર્તવું ફરજીયાત હોય છે. આથી જ જેણે જેણે સ્વમતિકલ્પનાથી શાસ્ત્રનિરપેક્ષપણે મનફાવતી વિધિઓ ચાલું કરી, ત્યારે તત્કાલીન મહાપુરુષોએ સૌથી પ્રથમ એનો વિરોધ કર્યો છે અને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરવા છતાં ન માન્યા તેમની સાથે વંદનાદિ વ્યવહારો કાપી નાંખ્યા છે. - સભ્ય એકાંત અને અનેકાંતનો વિષય વ્યાપક હોવાથી થોડા ઉદાહરણો આપીને અટકવું પડે છે. - સમગ્ર ચર્ચાનો સાર એ છે કે - (1) (પદાર્થના સ્વરૂપના વિષયમાં) સ્યાદ્વાદ શૈલીથી પદાર્થને અનંતધર્માત્મક = અનંતઅંશાત્મક માનવાનો છે. એકાંતે એક પણ અંશ પકડવાનો નથી. જેમ કે, આત્મામાં એકાંતે નિત્યત્વ કે એકાંતે અનિત્યત્વ માનવું તે મિથ્યાત્વ છે. અને (પર્યાયની દૃષ્ટિએ) કથંચિત્ અનિત્યત્વ અને (દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ) કથંચિત્ નિત્યત્વ માનવું તે અનેકાંત હોવાથી સમ્યક્ત છે. એક આત્મામાં પરસ્પર વિરોધી અનેક ધર્મો જુદી જુદી અપેક્ષાએ રહી જાય છે. આથી આત્મા અનંત-ધર્માત્મક છે. તે જ રીતે સર્વે પદાર્થ માટે જાણવું. (ર) મોક્ષમાર્ગની સાધના સંબંધી વિધિ આદિમાં શાસ્ત્રવચન અને શાસ્ત્રાનુસારી પરંપરાને જ અનુસરવું તથા શાસ્ત્રવિરુદ્ધ અને અસંવિગ્નશઠ પુરુષોએ પ્રવર્તાવેલ અવિહિત અશુદ્ધ પરંપરાને ન જ અનુસરવું - આ સમ્ય એકાંત છે. - આ જ શાસ્ત્રની-તપાગચ્છની-સ્ટાદ્વાદની નીતિ-રીતિ છે. કોઈક કાળે શાસ્ત્રથી અમાન્ય નભાવવું પડ્યું હોય, ખોટું આદરવું પડ્યું હોય, અજાણતાં અવિહિત પરંપરાઓને અનુસરવું પડ્યું હોય, સુવિહિતોનો પુણ્ય પ્રભાવ ઓછો પડવાના કારણે યતિઓ વગેરેના જોરથી અશુદ્ધ વ્યવહારો ઘર કરી ગયા હોય - તો પણ, તે તપાગચ્છની નીતિ-રીતિ અનુસાર
