________________ 178 ભાવનામૃત-I: અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. યોગગ્રંથો ફરમાવે છે કે, અનુષ્ઠાનશુદ્ધિ માટે જેટલી પણ શરતો છે, તેમાં શાસ્ત્રપરતંત્રતા શિરમોર સ્થાને છે. તેથી જ યોગબિંદુ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે, “જેને શાસ્ત્ર પ્રત્યે ભક્તિ-બહુમાન નથી, તેની ધર્મક્રિયા પણ અંધની જોવાની ક્રિયા સમાન છે. વળી, જેને શાસ્ત્ર પ્રત્યે અનાદર છે, તેના શ્રદ્ધા વગેરે ગુણો ઉન્મત્ત પુરુષના ઔદાર્યાદિ ગુણોની જેમ વિવેકી એવા સજ્જન પુરુષોને પ્રશંસનીય બનતા નથી.” - આ અંગેની વિશેષ વિચારણા પૂર્વે કરી જ છે. તેથી અહીં લંબાવતા નથી. હા, પ્રાથમિક અભ્યાસકાળે અનાભોગાદિના કારણે અવિધિ થતી હોય, તો પ્રજ્ઞાપનીય જીવનો એ અવિધિ દોષ નિરનુબંધ હોય છે, એમ શાસ્ત્રકારો જણાવે છે. પરંતુ જે અપ્રજ્ઞાપનીય-કદાગ્રહી જીવ ઈરાદાપૂર્વક ધર્મક્રિયા અવિધિથી સેવે છે, તેને તો નુકશાન થય વિના રહેતું જ નથી. અહીં ઉલ્લેખનીય છે કે, અવિધિ અને વિધિની વિકલતા (અપૂર્ણતા), આ બે વચ્ચેનો તફાવત ખાસ સમજી લેવો પણ જરૂરી છે. શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવ અંગેની વિધિનું ઉલ્લંઘન કરી તેનાથી વિપરીત વિધિ કરવી તે અવિધિ છે અને શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાલ-ભાવ અંગેની વિધિનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના માત્ર પ્રમાદાદિના કારણે સંપૂર્ણ વિધિનું પાલન ન કરવું તે વિધિની વિકલતા છે. જેમ કે, સત્તર સંડાસા વિનાનું ખમાસમણ આપવું એ વિધિની વિકલતા છે અને ખમાસમણના બદલે જૈનેતરોની જેમ દંડવત્ સૂઈ જઈને નમસ્કાર કરવા તે અવિધિ છે. બેઠા બેઠા પ્રતિક્રમ કરવું તે વિધિની વિકલતા છે અને પ્રતિક્રમણની વિધિનો ક્રમ બદલી નાંખવો કે સૂત્રોમાં ફેરફાર કરી નાંખવો એ અવિધિ છે. 1. प्रथमाभ्यासे तथाविधज्ञानाभावादन्यदापि वा प्रज्ञापनीयस्याविधिदोषो निरनुबन्धः // (ચોવિંશિક ટીકા)
