________________ 138 ભાવનામૃતમ્ II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ (1) વિષાનુષ્ઠાન : આલોકના કીર્તિ-લબ્ધિ આદિની સ્પૃહાથી કરાતા ધર્મને વિષાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. કીર્તિ આદિની સ્પૃહા (રાગાદિને ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા ભાવપ્રાણોની નાશક હોવાના કારણે) વિષ સમાન હોવાથી એવી સ્પૃહાથી કરાતું ધર્માનુષ્ઠાન વિષાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. એનાથી સચૈિત્તનું મારણ થાય છે. સંસારની વિમુખતા, મોક્ષની સન્મુખતા અને શુભભાવોની સંપત્તિ એ સચૈિત્તનું સ્વરૂપ છે. વિષાનુષ્ઠાનથી શુભભાવો ખતમ થાય છે અને સંસારસુખની રુચિ પ્રગટી જવાના કારણે મોક્ષની સન્મુખતા નંદવાઈ જાય છે. ચિત્તવૃત્તિઓ અત્યંત મલિન બની જાય છે. તદુપરાંત, શ્રીવીતરાગ પ્રરૂપિત અનુષ્ઠાન અનંત સુખમય મોક્ષનું પરમ કારણ હોવાથી મહાન છે. મહાન અનુષ્ઠાનનો અતિતુચ્છ કીર્તિ-લબ્ધિ અને ભોગો માટે ઉપયોગ કરવાથી અનુષ્ઠાનની લઘુતા થાય છે. જે અનુષ્ઠાનની મહાઆશાતના છે. તેના યોગે જીવને ખૂબ નુકશાન થાય છે. મહાન વસ્તુની કિંમત ઘટાડનારને મહાનવસ્તુ દુર્લભ બને તેવો કર્મબંધ થાય છે. આથી વિષાનુષ્ઠાન હેય છે. ક ગરલાનુષ્ઠાન : દિવ્ય ભોગોની અભિલાષાથી (પરલોકના દેવી સુખોની અભિલાષાથી) કરાતા ગુરુપૂજાદિ અનુષ્ઠાનને ગરલાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. કારણ કે, પૂર્વે કહ્યા મુજબની નીતિ અનુસાર ગરલાનુષ્ઠાન કાલાંતરે સચૈિત્તનું મારણ કરે છે. (વિષ તુરંત મારવાનું કામ કરે છે. “ગરલ' કુદ્રવ્યોના સંયોગથી બનતું એક પ્રકારનું વિષ જ છે, જે કાલાંતરે મારે છે.) કક અનનુષ્ઠાન : સન્નિપાતથી ઉપદ્રુત જીવને જેમ કોઈ અધ્યવસાય હોતો નથી, તેમ અત્યંત મુગ્ધ જીવના (કોઈ ચોક્કસ) અધ્યવસાય વિનાના અનુષ્ઠાનને અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે. અર્થાત્ અત્યંત મુગ્ધ જીવ આત્મશુદ્ધિના કે આલોક-પરલોકના સુખ આદિ કોઈપણની અપેક્ષા વિના જે ગુરુપૂજાદિ ધર્મ સમૂર્છાિમપણે ગતાનુગતિકતાથી કરે છે, તેને અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ જાય છે. * તહેતુ અનુષ્ઠાન : તાત્વિક અનુષ્ઠાનના (સદનુષ્ઠાનના) રાગથી
