________________
૧૧૯
કાવ્યપ્રકાશ
અને તેનું જ્ઞાન શબ્દાર્થ ઉપર આધાર રાખે છે, પ્રકરણ વગેરેની અપેક્ષા રાખે છે તે પછી આ નવે પ્રતીયમાન કોણ છે? કહેવાય છે. લક્ષણીય અર્થે વિવિધ છે તે પણ અનેકાર્થક શબ્દના અભિધેયની જેમ નિયત જ છે, મુખ્ય અર્થ સાથે અનિયત સંબંધવાળે લક્ષણથી જણાવી શકાય નહિ. પણ વ્યંગ્ય તે પ્રકરણ વગેરે વિશેષને લઈને નિયત સંબંધ, અનિયત સંબંધ અને રાંબદ્ધસંબંધ એ રીતે પ્રકાશે છે. વળી “સાસુ અહીં ઘટે છે, અહીં હું સૂઉ, જોઈ લે દિવસે
પંથી રતાંધળા, મા મારી શય્યા મહીં પડતે ” ૧૩૬ વગેરેમાં વિવક્ષિતા પરવા વિનિમાં મુખ્યાર્થીને બાધ નથી. તેથી અહીં લક્ષણ શી રીતે (કહેવાય)? લક્ષણામાં પણ વ્યંજનાને અવશ્ય આશ્રય લેવું જોઈએ એમ સાબીત કર્યું છે.*
જેવી રીતે અભિધા સમયની અપેક્ષા રાખે છે તેવી રીતે લક્ષણ મુખ્યાર્થબાધ વગેરે ત્રિરૂપ સમયવિશેષની અપેક્ષા રાખે છે. આથી તે અભિધાની પુચ્છ રૂપ છે એમ [કેટલાકે] કહે છે.
લક્ષણારૂપ જ ધ્વનન નથી" શાથી જે તેને (લક્ષણાને) અનુસરી તેનું (વ્યંજનાનું) દર્શન થાય છે. અને તે તેને જ અનુગત છે એમ નથી, અભિધાને અવલંબીને પણ તે થાય છે. તે બને ઉપર જ આધાર રાખે છે એમ નથી, શાથી જે અવાચક વર્ણને અનુસરી પણ તે દેખાય છે. તે શબ્દને જ અનુસરે છે એમ નથી, શાથી જે તે અશબ્દરૂપ નેત્રના કટાક્ષ વગેરેમાં રહા તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ રીતે અભિધા, તાત્પર્ય, અને
૮ જુઓ ઉલ્લાસ ૨. સૂ. ૧૮ વગેરે
૯૬ લક્ષણો અને વ્યંજના એક નથી પણ ભિન્ન છે. તેનાં ભેદક કારણે આપે છે.
