________________
પાંચમે ઉલ્લાસ
૧૦૩ અને તેથી “નહિ બળેલાને બાળવું' એ ન્યાયથી જેટલું પ્રાપ્ત છે તેટલાંનું વિધાન થાય છે. ૯ જેમકે બીજા પ્રમાણેથી ઋત્વિજેએ કરવાનું અનુષ્ઠાન સિદ્ધ થયા પછી, “લાલપાઘથી ઋત્વિઅનુષ્ઠાન કરે છે” એમાં લાલપાઘનું જ વિધાન કરવાનું છે. બીજી રીતે હવન યિાની સિદ્ધિ થઈ ગયાથી “દતિ વડે હમે છે” વગેરેમાં દહિ વગેરેના સાધનપણાનું વિધાન કરવાનું છે.
કઈ જગ્યાએ બેનું વિધાન, કોઈ જગ્યાએ ત્રણ વિધાન પણ જેમકે “લાલ પટ વણ” વગેરેમાં એકનું વિધાન, એનું વિધાન અથવા ત્રણનું વિધાન છે. તેથી “જે જે વિધેય છે તેમાં જ તાત્પર્ય છે” (એને અર્થ એ છે કે) ઉપાર શબ્દનું જ અર્થમાં તાત્પર્ય છે૮°– નહિ કે સમજાય તેટલા બધામાં એ, એમ હોય તે “આગળ દડે છે” વગેરેનું કોઈકવાર પાછળ વગેરે અર્થમાં તાત્પર્ય થાય.૨૧
“ઝેર ખા, પણ એને ઘેર જમીશ નહિ એ વાક્યમાં “એને ઘેર જમીશ નહિ” એ તાત્પર્ય છે માટે તે જ વાક્યર્થ છે ”—એમ જે કહેવાય છે [તેના જવાબમાં કહેવાનું કે] તેમાં “પણ” એક ગાયની ચલનરૂ૫ ક્રિયા લાવવાની ક્રિયાનું સંપાદન કરે છે–અને ગાય તેને આશ્રય છે—માટે તે સાધ્ય જેવી બને છે. આ રીતે ક્રિયા અને કારક બને સાધ્યરૂપ બની શકતાં હોવાથી બન્નેમાં વિધેયત્વ ઘટી શકે.
૭૯ જેમ અગ્નિ બાળેલાને બાળ નથી પણ નહિ બાળેલાને બાળે છે તેમ વાક્ય જે કાંઈ અપ્રાપ્ય છે તેનું જ વિધાન કરે છે–અને તે જ તેનું તાત્પર્ય છે.
૮૦ જેના માટે શબ્દ ઉચ્ચાર્યા હોય તે જ તેનું વિધેય છે અને તેમાં તેનું તાત્પર્ય છે.
( ૮૧ જે કાંઈ સમજાય એ બધામાં એ તાત્પર્ય ગણીએ તે “આગળ” શબ્દ જે પાછળની અપેક્ષા રાખે છે તેથી પણ આગળ દોડે છે” એમ બેલતાં પાછળ પણ સમજાય અને તેમાં તેનું તાત્પર્ય થાય એટલે કે “આગળ ડે છે” તેનું પાછળ દોડે છે એવું તાત્પર્ય થાય.
