________________
કાવ્યપ્રકાશ
| (સ. ૬૨) એમ એકબીજાના મિશ્રણથી ભેદની સંખ્યા
મેટી થાય, એમ–એ પ્રકારે પેટા ભેદો ગણતાં ગણના બહુ જ મટી થઈ જાય. જેમકેભેદ અને પ્રભેદ ગણતાં શૃંગારનું અનન્તપણું થાય. બધાની ગણત્રીની તે શી વાત?
પણ સંક્ષેપમાં ધ્વનિના ત્રણ ભેદે છે; શાથી જે વ્યંગ્યનાં ત્રણ રૂપ ૫૭છે. જેમકે કેઈક વાચ્યતાને સહન કરે છે અને કેઈક બીજા પ્રકારનું છે (એટલે કે કેઈક વાચ્યતાને સહન ન કરે તેવું છે). તેમાં વાચતાસહ અવિચિત્ર અને વિચિત્ર. અવિચિત્ર માત્રવસ્તુ રૂપ પણ વિચિત્ર અલંકારરૂપ છે. જોકે પ્રધાનપણે તે અલંકાય છે છતાં બ્રાહ્મણશ્રમણ ન્યાયથી તેમ કહેવાય છે. પરંતુ રસાદિ સ્વરૂપ અર્થ સ્વપ્ન પણ વાચ્ય નથી કારણકે [તે જે વાચ્ય હોય તે] તેનું રસાદિ શબ્દ વડે અથવા શંગારાદિ શબ્દ વડે અભિધાન થાય, પણ તેમ અભિધાન થતું નથી. તેને પ્રયોગ હોય તે પણ વિભાવાદિને પ્રયોગ ન હોય તે તેથી તેનું ભાન થતું નથી તેથી, તેને પ્રયોગ ન હોય તે પણ વિભાવાદિને પ્રયોગ હોય તે તેનું ભાન થાય તેથી–એ રીતે અન્વય વ્યતિરેકથી–એમ નિશ્ચિત થાય છે કે તે વિભાવાદિના અભિધાન દ્વારા જ સમજાય છે. તેથી આ વ્યંગ્ય જ છે. મુખ્યાર્થીને બાધ વગેરે ન હોવાથી તે લક્ષણાથી જણાતો નથી.
પ. અહાથી નવું પ્રકરણ શરૂ થાય છે. અત્યાર સુધી ધ્વનિ અને ગુણીભૂત વ્યંગ્યની ચર્ચા કરી. હવે વ્યંજના શક્તિની સિદ્ધિ માટે ચર્ચા કરે છે.
૫૭. વસ્તુરૂપ, અલંકારરૂપ, અને રસરૂપ. ૫૮. જુઓ ઉલ્લાસ ૪ ટીપ ૭૧.
૫૯. રસ વાચ નથી કારણકે “અહીં રસ છે” અથવા “શંગાર છે એવા શબ્દ બોલ્યા છતાં પણ જે વિભાવાદિને પ્રયોગ ન હોય તો રસનું ભાન થતું નથી એ વ્યતિરેક, અને અહીં રસ છે વગેરે શબ્દ ન વાપરીએ પણ વિભાવાદિને પ્રયોગ કરીએ તે રસનું ભાન થાય એ અન્વય. આ બનેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે રસ વાગ્યું નથી પણ વ્યંગ્ય છે.
