Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04

SR No.: 023416
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan
Publication Year: 2012
Total Pages: 564
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Book_Devnagari
File Size: 36 MB

Page 402

૨.૪.૮
[૩૪૫ (3) શિ સિવાયના જ શેષ ધુ પ્રત્યયો પરમાં વર્તતા વ શબ્દના અંત્યનો છે આદેશ થાય એવું કેમ?
(a) (A)ગતિસવનિ (b) પ્રિયવનિ જ્ઞાન
अतिसखि + जस् । शस् प्रियसखि + जस् शस् નપુંસવ શિઃ ૨.૪.૫૬’ – ગતિgિ + શિ.
प्रियसखि + शि “સ્વરાછો ૨.૪.૬' – તિર્િ + શિ
प्रियसखिन् + शि ક 'નિ રીર્ષ: ૨.૪.૮૬ - अतिसखीन् + शि
प्रियसखीन् + शि = ગતિવિનિા
= प्रियसखीनि कुलानि। આ બન્ને સ્થળે આ સૂત્રમાં નિમિત્ત રૂપે નિષેધેલો શિ પ્રત્યય પરમાં હોવાથી આ સૂત્રથી નપુંસકલિંગ તિસવ અને પ્રિય શબ્દોના અંત્યનો (નો) છે આદેશ ન થયો.
શંકા - સૂત્રમાં શિ પ્રત્યયનું વર્જન ન કરવામાં આવે તો પણ અતિd + શ વિગેરે અવસ્થાઓમાં એક સાથે આ સૂત્રથી તિgિ વિગેરેના રૂ નો જે આદેશ અને ‘વરી ૨.૪.૬' સૂત્રથી તિg વિગેરેના અંતે – આગમ થવાની પ્રાપ્તિ વર્તતા ગાતામ: B) ' ન્યાયાનુસારે – આગમ પૂર્વ થશે અને પછી તસલિન્ + શિ વિગેરે અવસ્થા પ્રાપ્ત થતા તે – આગમ મતિષ વિગેરેના રુ અને શિ પ્રત્યયની વચ્ચે વ્યવધાયક બનતા આ સૂત્રથી અતિd વિગેરેના રૂ નો જે આદેશ નહીં થઈ શકે. તેથી સૂત્રમાં શિ પ્રત્યયને વર્જવાની કોઈ જરૂર નથી.
સમાધાન - આ સૂત્ર સહાયો વિગેરે પ્રયોગસ્થળે સાવકાશ (સાર્થક) છે અને ‘સ્વર/છી ૨.૪.૬' સૂત્ર કુનિ વિગેરે પ્રયોગસ્થળે સાવકાશ છે. આ રીતે અન્યત્રસાવકાશ આ બન્ને સૂત્રો સ્પર્ધ બનવાથી ‘ગારેહિરામ:' ન્યાયથી – આગમ પૂર્વેન થતા ‘રાર્થે ૭.૪.૨૨૬' પરિભાષાનુસારે પર એવા આ સૂત્રથી ગતિgિ વિગેરેના રૂનો
આદેશ પૂર્વે થવાની પ્રાપ્તિ આવે છે. આમ શિપ્રત્યય પરમાં વર્તતા આ સૂત્રથી ગતિgિ વિગેરેના નો આદેશ ન થઇ જાય તે માટે સૂત્રમાં શિ પ્રત્યયનું વર્જન જરૂરી છે.
શંકા - પર હોવાથી પૂર્વે આ સૂત્રથી તિવ્ર વિગેરેનારૂનો આદેશ થઇ જાય તો પણ ગતિ + શિ વિગેરે અવસ્થાઓમાં વિત્ન ૨.૪.૧૭’ સૂત્રથી નપુંસકલિંગ ગતિ વિગેરેના અંત્યસ્વર નો હ્રસ્વ આદેશ થવાથી પુનઃ તિgિ + શ વિગેરે અવસ્થાઓ પ્રાપ્ત થતા સ્વર/છ ૧.૪.૬ધ' સૂત્રથી – આગમ અને નિ વીર્ષ: ૨.૪.૮૬' સૂત્રથી અતિસવુિં વિગેરેના નની પૂર્વનો સ્વર દીર્ધ થવાથી અતિસંવનિ વિગેરે પ્રયોગો જ સિદ્ધ થવાના છે. તો જો કોઈ અનિષ્ટપ્રયોગો સિદ્ધ ન થતા હોય તો શા માટે સૂત્રમાં શિ પ્રત્યયનું વર્જન કરવું પડે?
(A) (a) પૂન: સરવી એવુ (કુત્તેપુ) તાનિ = તિસવીનિ (b) પ્રિયઃ સવઃ ચેષ તન = પ્રિયવનિ કુંજ્ઞાનિ.
કેટલાક દષ્ટાંત સ્થળે સ૩ શબ્દ નપુંસકલિંગ રૂપે પણ જોવા મળે છે. (B) આદેશ કરતા આગમ બળવાન છે. અર્થાત્ બળવાન એવો તે પૂર્વે થાય.