________________
૬૨
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન (5) મ કારાન્ત સર્વાદિ નામો સંબંધી જ ડિ પ્રત્યયનો સ્મિન્ આદેશ થતો હોવાથી અહીં ક્ષિન આદેશ નહીં થાય.
(a) Aપ્રિયસર્વે – કપ્રિય સર્વે ય ર = કિયસર્વ , તમન્ = પ્રવર્તે. (b) ગતિવિષે – ક વિશ્વતિમત્ત: = ગતિવિશ્વ, તસ્મિન્ = ગત્તિવિવો
આ ઉભય સ્થળે ડિ પ્રત્યય સર્વાદિ એવા સર્વ અને વિશ્વ શબ્દ સંબંધી ન વર્તતા પૂર્વસૂત્રમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણેની સર્વાદિ શબ્દની અન્વર્થ(A) સંજ્ઞા રહિત અસવદિ પ્રિયસર્વ અને અતિસર્વ શબ્દ સંબંધી વર્તવાના કારણે તેનો પ્રિન્ આદેશ ન થયો. I૮.
નસ 3: Iો ૨.૪.૨ . बृ.वृ.- सर्वादेरकारान्तस्य सम्बन्धिनो जसः स्थाने इकार आदेशो भवति, एकवर्णोऽपि "प्रत्ययस्य" (७.४.१०८) इति सर्वस्य भवति। सर्वे, विश्वे, उभये, ते। अंत इत्येव? भवन्तः, सर्वाः। तत्सम्बन्धिविज्ञानादिह न भवति-प्रियसर्वाः पुमांसः। 'सर्वाणि कुलानि' इत्यत्र तु परत्वानपुंसके शिरेव ।।९।। સૂત્રાર્થ:- મ કારાન્ત સવદિ નામ સંબંધી નર્ પ્રત્યયનો ? આદેશ થાય છે.
વિવરણ :- (1) શંકા - સૂત્રમાં ન.' એ પચત્ત નિર્દેશ હોવાથી 'ષષ્ઠાન્યસ્થ ૭.૪.૨૦૬' પરિભાષાથી નસ્ પ્રત્યાયના અંત્ય સ્ નો જ ? આદેશ થવો જોઈએ. તો કેમ સર્વે વિગેરે પ્રયોગોમાં સંપૂર્ણ નમ્ પ્રત્યયનો ? આદેશ કરો છો?
સમાધાનઃ- “ષષ્ઠયોજ્યJ ૭.૪.૨૦૬’ પરિભાષાના અપવાદભૂત પ્રત્યયસ્થ ૭.૪.૨૦૮' પરિભાષાથી પ્રત્યયના સ્થાને થતો આદેશ સંપૂર્ણ પ્રત્યયનો થાય છે. તેથી અમે આખા ન પ્રત્યયનો રૂ આદેશ કરીએ છીએ.
(2) દૃષ્ટાંત -
i) સર્વે
સર્વ + નમ્ર સર્વ + ટ્વ
(ii) વિષે
વિશ્વ + નન્ વિશ્વ + ૬.
(ii) ઉમરે
૩ + નમ્ ૩મય + ૬ उभये।
જગત : ૧.૪.૨ * અવસ્થવર્ષ ૨૦૨.૬
– –
વિશ્વા.
(A) પ્રિયસર્વ અને મતિવિશ્વ શબ્દોમાં વર્તતા સર્વ અને વિશ્વ શબ્દો અનુક્રમે અન્ય પદાર્થ અને પૂર્વપદાર્થના વિશેષણ
હોવાથી તેઓમાં સર્વાદિ શબ્દની અન્વર્થ સંજ્ઞાનુસારે ‘સર્વાભિધાયકત્વ' નથી વર્તતું.
