________________
પ
જન્માંતરીય સંસ્કારોથી પુનર્જન્મની સાબિતી ન્યાયદર્શનની જન્માંતર યુક્તિ
ન્યાયદર્શનના તૃતિય અહિકમાં મહર્ષિ ગૌતમે જન્માંતરને અંગે સાધક યુક્તિઓ આપી છે. તે સર્વયુક્તિના સારસંહને બે રૂપે વિભક્ત કરી શકાય છે. (૧) સહજાત સંસ્કાર (૨) જન્મસિદ્ધ રાગ-દ્વેષ.
વિજ્ઞાનની ભાષામાં જેને Instinet કહે છે, અને જે જન્મ પામેલ બચ્ચાઓમાં સ્પષ્ટરૂપથી દેખવામાં આવે છે. તે Instinet યા સહજાત સંસ્કારનું નિદાન એ જ છે કે, સુરતમાં જન્મ પામેલ બતકનું બચ્ચું પાણીમાં તરી શકે છે. વાંદરાનું બચ્ચું ઝાડની ડાળ પકડીને સ્વરક્ષા કરે છે. જન્મતાં વેંત જ એણે તે કળા ક્યાંથી શીખી ? એ પ્રશ્નને પ્રત્યુત્તર એ જ છે કે તેનામાં Instinet ના સ્વભાવે જ તેને એ, કળા શીખવવાની આવશ્યક્તા જ હોતી નથી. તે તે તેનામાં સાંસિદ્ધિક અથવા સ્વયંસિદ્ધ હોય છે.
જે એ સાચું છે, તે તે સહજાત સંસ્કાર કયાથી આવે છે ? ત્યાં ન્યાયદર્શનનું કહેવું એ છે કે આગલા જન્મના અનુભૂત વિષયના અભ્યાસથી ઉત્પન્ન દ્રઢબદ્ધ એ સંસ્કાર છે. ઉદાહરણને માટે ન્યાયદર્શનકારે સુરતમાં જન્મેલા બચ્ચાની દૂધ પીવાની ઈચ્છાને ઉલલેખ કરતાં કહ્યું છે કે प्रेताभ्यास कृतात् स्तन्याभिलाषात् । न्यायसूत्र ३-१-२१. આ સૂત્રનું વાત્સ્યાયન ભાષ્ય નીચે મુજબ છે: जातमात्रस्यवत्सस्य प्रवृत्तिलिङ्गःस्तन्याभिलाषो गृह्यते । स च नान्तरेण आहारभ्यासम् न च पूर्वशरीर मन्तरेण असौ
