________________
[ ૪૦ ]
તાત્ત્વિક લેખસંગ્રહ
હ સન્મુખ રાખ્યા સિવાય વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. તેના અનુભવ હમેશાં મનુષ્ય માત્રને થઈ રહ્યો છે. મિઠાઈ, અનાજ, ઝવેરાત તથા કાપડ આદિ વસ્તુઓના ગ્રાહક જોઇતી વસ્તુના જાણુ હાય તે જ બજારમાં અકેક પ્રકારની દુકાના હોવા છતાં પણ ઇચ્છિત વસ્તુવાળાની જ દુકાને ઊભા રહે છે પણ શ્રીજી દુકાને જતા નથી. મીઠાઈના ગ્રાહક કાપડવાળાને ત્યાં જતા નથી અને કાપડના ગ્રાહક ઝવેરીને ત્યાં જતા નથી; કારણ કે તેને જોઇતી વસ્તુને સાચી રીતે જાણીને દૃષ્ટિ સન્મુખ રાખેલી હાય છે એટલે ભૂલવાના પ્રસંગ ન બનવાથી ધારેલી વસ્તુ મેળવી શકે છે. નશાવાળા અથવા તે વસ્તુસ્વરૂપના અણુજાણુ ભૂલે છે તેથી અવળી પ્રવૃત્તિ કરી ઇચ્છિત વસ્તુ મેળવી શકતા નથી. વસ્તુતત્ત્વ વિચારતાં જણાય છે કે ધર્મ, અધમ અને વિધના સ્વભાવ, વિભાવ અને પરભાવમાં સમાવેશ થાય છે એટલે તે ગુણ છે પણ દ્રવ્ય તથા ક્રિયા નથી, દ્રવ્યના સ્વભાવ તે ધર્મ, વિભાવ તે અધર્મ અને પરભાવ તે વિધમ કહેવાય છે. વ્યવહારમાં ક્રિયાને જે ધર્મ કહેવામાં આવે છે તે ઔપચારિક છે. આત્માને વિભાવદશામાંથી સ્વભાવદશામાં લાવવાને માટે કરવામાં આવતી કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિમાં સ્વભાવસ્વરૂપ ધર્મના ઉપચાર કરવામાં આવે છે તે જ્યારે આત્મા અશે અંશે પણ સ્વભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે ત્યારે જ યથાર્થ કહી શકાય, પણ જે પ્રવૃત્તિથી આત્માની વભાવદશા પાષાય તેમાં ધર્મના ઉપચાર કેવી રીતે થઈ શકે? માટે સર્વથા જ્ઞાનશૂન્ય કેવળ ક્રિયા માત્રને ધર્મ માનવે તેમાં કેટલું તથ્ય છે તે જ્ઞાની પુરુષા જ જાણી શકે છે.
