________________
સુષુપ્ત સંસ્કારોનું જાગરણ
સંસ્કૃતિના સંસ્કારોથી સુવાસિત ભારતની ધૂળ અને ધાન્યમાં ઊછરીને જે ઘડતર પામ્યો હોય, એની કાયા જ નહિ, એનું કાળજું પણ એ જાતનું સાંસ્કારિક-પોષણ પામતું હોય છે કે, દુર્ભાગ્ય એને કદાચ ડાકુ તરીકેની ખૂંખાર જિંદગી જીવવા માટે મજબૂર બનાવે, તોય એની ભીતરમાં ધરબાયેલી સંસ્કૃતિનો સર્વનાશ તો થવા પામતો જ નથી, અવસર આવતાં જ એ સંસ્કારો પુનઃ ઝળકી ઊઠ્યા વિના નથી રહી શક્તા. એના હાથમાં ભાલા ઘૂમતા દેખાતા હોય, ત્યારેય હૈયામાં માળા ફરતી રહેતી હોઈ શકે છે. આની પ્રતીતિ ભૂરાસિંહ ડાકુના જીવનનો એક પ્રસંગ કરાવી જાય છે.
આજમગઢ જિલ્લો આ ડાકુના નામથી જ થરથર કંપારી અનુભવતો, ભલભલા ભડવીરો પણ એની સમક્ષ ઢીલાઘેંસ બની જતા, બાળપણમાં તો એ ડાકુ સંસ્કારી વાતાવરણ વચ્ચે ઊછરેલો, પણ યુવાની દીવાની નીવડી. એક તરફ એણે સત્તા ગુમાવી, બીજી તરફ સંપત્તિના સાંસા પડવા માંડ્યા, આવી કટોકટીની પળ ભૂરાસિંહને રક્ષકમાંથી ભક્ષક બનવા તરફ ઘસડી ગઈ અને થોડા જ વર્ષોમાં એક ખૂંખાર ડાકુ તરીકે એ ચોમેર નામચીન બની ગયો. એની હાકધાકથી આજમગઢની આસપાસનો ચંબલઘાટીનો એ પ્રદેશ ગાજવા લાગ્યો.
ડાકુ ભૂરાસિંહથી સૌ ડરતા હતા, એમ ડાકુના મનમાંય પકડાઈ જવાનો ડર રહેતો. એથી એ ગુપ્તવેશમાં જ ફરવા નીકળતો. એ વખતે એનો લઘરવઘર વેશ જોતાં કોઈનેય એવી શંકા ન જાય કે, આવા
४४
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૪
