________________
પોરબંદરમાં જ્યારે દીવાન પદે ઉત્તમચંદ પ્રતિષ્ઠિત થયા, ત્યારે ઘણાઘણાએ આશ્ચર્ય અનુભવ્યું. પણ ઉત્તમચંદની બે વર્ષની કાર્યવાહીના પ્રભાવે રાજભંડાર છલકાઈ ઊઠ્યાની વિગત જ્યારે જાણવા મળી, ત્યારે સૌના હાથ દીવાનની એ સત્ય-નિષ્ઠાને અંજલિ આપવા જોડાઈ ગયા વિના ન જ રહ્યા. સત્યની સાચવણી કાજે દીવાને આજ સુધી જે અડગતા જાળવી જાણી હતી, એ તો પાશેરાની પહેલી પૂણી જેવી જ હતી, એ પોતે સમજતા હતા કે, દીવાનનું પદ મળી ગયા બાદ તો પોતાની જવાબદારી કેઈ ગણી વધી જવાની હતી અને હવે તો સત્ય ઉપરાંત સત્તા સામેના સંઘર્ષમાં નેક ટેક જાળવી જાણવા માટે જાન પર જોખમ વહોરવું પડે, એવા અગ્નિપરીક્ષાના અવસરોય આવ્યા વિના નહોતા રહેવાના. પણ દીવાનના દિલદિમાગમાં એવો અખૂટ વિશ્વાસ છલકાઈ રહ્યો હતો કે, સત્ય અને સત્તા વચ્ચેના એ સંગ્રામ-સંઘર્ષણમાં પણ પોતાને કોઈ જ નમાવી નહિ શકે.
દીવાનપદે પ્રતિષ્ઠિત થયા પછીનાં થોડાં વર્ષોમાં તો કસોટીનો સામનો કરવાનો કોઈ જ અવસર ન આવ્યો, પણ એક દહાડો મહારાણા દિવંગત થયા અને યુવરાજ સગીર હોવાથી સત્તાસૂત્રો મહારાણીના હાથમાં આવ્યાં, આ પછી અવારનવાર મહારાણી અને દીવાનની વચ્ચે ચકમક ઝરવાની શરૂઆત થઈ. મહારાજા જેવા મહારાણાએ જે રીતે દીવાનની આમન્યા-અદબ બરાબર જાળવી જાણી હતી, એ જાતની આશા તો સ્ત્રી જાત હોવાથી મહારાણી પાસે રાખવી વધુ પડતી હતી. પણ સામે ચાલીને રાજ્યના હિતની વાત સલાહ-સૂચન રૂપે દીવાન જણાવતા, ત્યારે પણ એનો પૂરેપૂરો અમલ થવાની આશા રાખવી વધુ પડતી ગણાતી. આને ભાવિનો એક સંકેત સમજીને દીવાને નાની નાની બાબતોમાં માથું મારવાનું અને યોગ્ય સલાહસૂચનો આપવાનું માંડી વાળ્યું. પણ રાજ્યના હિતની દૃષ્ટિએ જ્યારે કડવા થઈને કહેવાની ફરજ અદા કરવાની કટોકટીની પળ આવતી, ત્યારે તો દીવાન પોતાના
૫૦ ® સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૧
