________________
નથી. ઈન્દ્રિયોનો સ્વભાવ ચિત્તને અનુસરવાનો છે. એને લઈને તે સ્વયં વિષયગ્રહણમાં પ્રવર્ત્તતી નથી. પ્રાણાયામના કારણે ચિત્ત નિરુદ્ધ થવાથી તેનો વિષયની સાથે સમ્પ્રયોગ થતો નથી. તેથી વિષયોની સાથે ઈન્દ્રિયોનો પણ સપ્રયોગ થતો નથી.
-
આથી સમજી શકાશે કે; વિષય રૂપ રસ વગેરે ચક્ષુ... વગેરેથી ગ્રાહ્ય હોવા છતાં ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયો વિષયગ્રહણમાં જ્યારે અભિમુખતા(તત્પરતા)નો ત્યાગ કરી પોતાના સ્વરૂપમાં જ અવસ્થિત હોય છે; ત્યારે ચિત્તના નિરોધથી નિરુધ્ય(ચિત્ત)ની જે સંપત્તિ(પ્રાપ્તિ) અર્થાત્ ચિત્તસ્વરૂપજેવી અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે; તે અવસ્થાવિશેષ જ ઈન્દ્રિયોનો પ્રત્યાહાર છે. પાતગ્રલયોગસૂત્રમાં(૨૫૪માં) પણ પ્રત્યાહારનું સ્વરૂપ વર્ણવતાં જણાવ્યું છે કે‘ઈન્દ્રિયોનો પોતપોતાના વિષયમાં અસમ્પ્રયોગ (સન્નિકર્ષનો અભાવ) હોતે છતે નિરુદ્ધ ચિત્તના જેવી ઈન્દ્રિયોની જે અવસ્થા છે તેને ઈન્દ્રિયોનો પ્રત્યાહાર કહેવાય છે. આ પ્રત્યાહારથી ઈન્દ્રિયો વશ થાય છે. અર્થાર્ આપણને ઈન્દ્રિયો આધીન બને છે. પ્રત્યાહારના અભ્યાસથી યોગીને એવી રીતે ઈન્દ્રિયો આધીન બને છે કે જેથી બાહ્ય વિષયો તરફ ઈન્દ્રિયોને લઈ જવામાં આવે તોપણ બાહ્યવિષયોને અભિમુખ ઈન્દ્રિયો જતી નથી. પાતઝલયોગસૂત્રમાં(૨– ૫૫) એ પ્રમાણે જણાવ્યું છે કે-ઉપર જણાવેલા પ્રત્યાહારથી ઈન્દ્રિયોની પરમવશ્યતા-સ્વાધીનતા પ્રાપ્ત થાય છે. યોગી
૩
