SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 291
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ २४५ तृतीये आख्याताध्याये द्वितीयः प्रत्ययपादः से वैकल्पिक श्नुविकरण के विधानार्थ दो अन्य सूत्र बनाए हैं – “अक्षोऽन्यतरस्याम्, तनूकरणे तक्षः' (अ० ३।१।७५ -७६) । कातन्त्रवृत्तिकार दुर्गसिंह ने योगविभाग के बल पर उक्त अभीष्ट-सिद्धि की है - "योगविभागादक्षतेर्वा, तनूकरणे तक्षतेश्च" | [विशेष वचन] १. योगविभागादक्षतेर्वा, तनूकरणे तक्षतेश्च (दु० वृ०)। २. योगविभागादियमिष्टसिद्धिरिति भावः (दु० टी०)। ३. तक्षू त्वष तनूकरणे । अनेकार्थत्वाद् धातूनामित्याह - निर्भर्त्सयतीत्यर्थः (दु० टी०)। ४. इह प्रधाने गणप्रस्तावेऽन्तर्गणस्यायुक्तत्वाच्चेति । अत इह न तस्य ग्रहणम् (वि० प०)। [रूपसिद्धि] १. सुनोति । सु + नु + ति । 'षुञ् अभिषवे' (४।१; ८।५) धातु से वर्तमानासंज्ञक प्रथमपुरुष - एकवचन ति-प्रत्यय, “धात्वादेः षः सः" (३।८।२४) से मूर्धन्य षकार को सकारादेश, प्रकृत सूत्र से नु-विकरण तथा “नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गुणः” (३।५।१) से नु- गत उकार को गुणादेश । २.चिनोति । चि +नु + ति । चिञ् चयने' (४।५) धातु से तिप्रत्यय, नु-विकरण तथा नु - गत उकार को गुण ओकार । ३. सुन्वन् । सु+नु + शन्तुङ् + सि । 'षुञ् अभिषवे' (४।१; ८।५) धातु से वर्तमान अर्थ में “वर्तमाने शन्तृङानशौ०" (४।४।२) इत्यादि से शन्तृङ् प्रत्यय, श्-ऋ-ङ् अनुबन्धों का प्रयोगाभाव, प्रकृत सूत्र से नु- विकरण, “डे न गुणः" (४।१।६) से गुणाभावः, "नोश्च विकरणादसंयोगात्" (३।४।३४) से नु - गत उ को व्, ‘सुन्वन्त्' की लिङ्गसंज्ञा, सिप्रत्यय तथा सि -त् का लोप । ४. चिन्वन् । चि+नु + शन्तृङ् + सि । 'चिञ् चयने' (४।५) धातु से वर्तमान अर्थ में शन्तृङ् प्रत्यय, नु-विकरण, उ को व्, लिङ्गसंज्ञा, सि-प्रत्यय तथा सित् का लोप ।।४८४। ४८५. श्रुवः शृ च [३।२।३५] [सूत्रार्थ] कर्ता - अर्थ में विहित सार्वधातुकसंज्ञक प्रत्यय के परे रहते श्रु- धातु से नुविकरण तथा श्रु को 'शृ' आदेश होता है ।। ४८५ |
SR No.023089
Book TitleKatantra Vyakaranam Part 03 Khand 01
Original Sutra AuthorN/A
AuthorJankiprasad Dwivedi
PublisherSampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay
Publication Year2000
Total Pages564
LanguageSanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size28 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy