SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 182
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ नामचतुष्टयाप्याये प्रथमो धातुपादः जलदुःखमिति । नन्वित्यादि । ननु भिन्नविषयत्वात् कथं बाध्यबाधकत्वम्, तथाहि अग्निकार्य प्रकृतौ विधीयते नदीकार्यं च विभक्तिस्थाने इति, नैवम् । यस्यां प्रकृतावग्निकार्यमेव विधीयते व्यपदेशातिदेशपक्षे तस्यामेव नदीत्वं विधीयते इति ।। १३६। [समीक्षा] 'अग्नि +डे, पटु +डे, बुद्धि + डे, धेनु + डे' इस स्थिति में कातन्त्रकार लिङ्गस्थ इकार को एकार तथा उकार को ओकार आदेश करके अग्नये, पटवे, बुद्धये, धेनवे' रूप सिद्ध करते हैं । पाणिनि ने संज्ञानिर्देशपूर्वक गुणविधान किया है- "ठिति" (अ०७।३।१११)। एकारादिविधान स्पष्टावबोधार्थ तथा संज्ञापूर्वक निर्देश सुखार्थ माना जाता है। अतः उभयत्र साम्य ही है। ___ व्याख्याकारों ने 'डे' इस अविकृत सूत्रनिर्देश के आधार पर कहा है कि जहाँ कोई विकार हो जाता है वहाँ सूत्र प्रवृत्त नहीं होता। अतः 'बुद्ध्यै, धेन्वै' में इ को ए एवं उ को ओ आदेश नहीं हुआ है। [रूपसिद्धि] १. अग्नये। अग्नि +3 | प्रकृत सूत्र द्वारा लिङ्गसंज्ञक ‘अग्नि' शब्द के अन्त्यावयव इ को ए तथा "ए अय्" (१।२।१२) से 'अय्' आदेश । २. पटवे। पटु+। पूर्ववत् उ को ओ तथा “ओ अन्” (१।२।१४) से अव् आदेश। ३-४. बुद्धये। बुद्धि + डे । पेनवे । धेनु + डे । पूर्ववत् इ को ए तथा उ को ओ आदेश ।।१३६। १३७. सिङसोरलोपश्च [२।१।५८] [सूत्रार्य] अग्निसंज्ञक शब्द से परवर्ती ङसि-ङस्प्रत्ययघटित अकार का लोप, इ को ए तथा उ को ओ आदेश होता है ।।१३७। [दु० वृ०] अग्निसंज्ञकात् परस्य ङसिङसोरकारस्य लोपो भवति, इरेच्च, उरोच्च । अग्नेः, अग्नेः। धेनोः, पेनोः ।।१३७।
SR No.023087
Book TitleKatantra Vyakaranam Part 02 Khand 01
Original Sutra AuthorN/A
AuthorJankiprasad Dwivedi
PublisherSampurnanand Sanskrit Vishva Vidyalay
Publication Year1998
Total Pages630
LanguageSanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size27 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy