________________
૫૧
ગુણસ્થાનકનું સ્વરૂપ (૧) પૂર્વપ્રયોગ
બાણ, હીંડોળો અથવા કુંભારનું ચક્ર જેમ પૂર્વપ્રયોગથી ચાલે છે તેમ જીવ પૂર્વે સંસારમાં કર્મજન્યગતિવાળો હોવાથી પૂર્વસંસ્કારથી કર્મરહિત થયો એવો જીવ એક સમય સુધી ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. (૨) બંધચ્છેદ
એરંડાનું બીજ પોતાના બંધનમાંથી મુક્ત થતાં જ જેમ ઉછળે છે તેમ જીવ પણ કર્મનાં બંધનથી સર્વથા મુક્ત થતાં જ ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. (૩) અસંગત્વ
જેમ માટીના લેપવાળું તુંબડું પાણીમાં બેસી જાય છે. ડુબી જાય છે તેમ શરીરરૂપી લેપવાળો જીવ સંસારમાં ડૂબે છે. પરંતુ કર્મરૂપ પરદ્રવ્યનો સંગ દૂર થતાં જ તુંબડાની જેમ ઉપર આવે છે. ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. (૪) તથા ઉર્ધ્વગતિ સ્વભાવ
જેમ પુદ્ગલ સ્વતંત્ર હોય તો અધોગતિ કરે છે તેમ જીવનો ઉર્ધ્વગતિ કરવાનો સ્વભાવ છે. એટલે જીવ કર્મરહિત થવાથી સ્વ સ્વભાવે ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. એટલે જેમ પુદ્ગલ જીવને આધિન હોય તો ઉર્ધ્વ-તીર્થો પણ ગતિ કરે એટલે આપણે પેન-પુસ્તક આદિને નીચેથી ઉપર લઈ જઈએ. પણ મુક્ત કરીએ તો પોતાના સ્વભાવમાં પ્રવર્તે એટલે નીચે જાય છે. તેમ સંસારમાં કર્મને આધીન જીવ કર્મ પ્રમાણે ઉર્ધ્વ-અધો-તીચ્છ ગતિ કરે પરંતુ કર્મરહિત થાય એટલે સ્વતંત્ર થવાથી ઉર્ધ્વગતિ કરે છે. માટે જીવ લોકના છેડે જાય છે.
ચૌદમા ગુણનો કાળ– જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ (મધ્યમથી બોલાયેલ - ડું--ત્ર- પાંચ હૃસ્વાર ઉચ્ચારણ પ્રમાણ) અંતર્મુહૂર્ત છે.
જો કે પાંચ હસ્વાક્ષર-ધીમે-મધ્યમ-ઝડપથી પણ બોલી શકાય, છતાં અહીં કાળ માનમાં મધ્યમ રીતે બોલાયેલ પાંચ હૃસ્વાક્ષર પ્રમાણ અંતર્મુહૂર્ત કાળ જાણવો.
ગુણસ્થાનકનું વર્ણન સમાપ્ત
