Jinpranit Karm Vigyan

SR No.: 023039
Original Sutra Author: N/A
Author: Kirti Maneklal Shah
Publisher: Kirti Maneklal Shah
Publication Year: 1983
Total Pages: 152
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 13 MB

Page 44

કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ર૭ સંયમ છે. વિષયો પાછળની તેની આંધળી દોટમાં તે અનેક પ્રકારના આરંભ-સમારંભે કરી છએ કાયની જે હિંસા કરે છે તે પ્રાણ-અસંયમ છે.
(iii) કષાય? કષ એટલે સંસાર અને આય એટલે લાભ. જેના વડે સંસારને લાભ થાય તે કષાય કહેવાય છે. શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કષાયનું લક્ષણ આ મુજબ કર્યું છે. “ઘણાં પ્રકારના સુખ અને દુઃખના ફળને યોગ્ય એવા કર્મક્ષેત્રનું જે કર્ષણ (ખેડાણ) કરે છે તે અથવા જીવના શદ્ધ સ્વરૂપને જે કલુષિત કરે છે તે કષાય કહેવાય છે. “દશવૈકાલિક સૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે “નહિ દબાયેલા ક્રોધ અને માન તથા વૃદ્ધિ પામેલા માયા અને લેભ એ ચાર ક્લિષ્ટ કષાયો પુનર્જન્મરૂપી વૃક્ષના મૂળનું સિંચન છે. “સંસારની જડ સમાન કષાયના ચાર ભેદ યા પ્રકાર છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ.
ક્રોધ: ઠેષ, ગુસ્સો, વૈરવૃત્તિ, કેપ, રોષ, લંડન આ બધા જ ક્રોધના જ પર્યાય શબ્દો છે અર્થાત્ ક્રોધના જ પ્રકારો છે. ક્રોધથી સંમત થાય છે. સંમેહથી મતિવિભ્રમ, મતિવિબ્રમથી બુદ્ધિને નાશ થાય છે. અને તે જ આધ્યાત્મિક મૃત્યુ છે. પિતાના દુખ માટે જે અન્યને જવાબદાર ગણી તેના પર ક્રોધ યા દ્વેષ કરે છે તે જ મહાભૂલ છે. મારા દુખેનું કારણ મારા પૂર્વે કરેલાં પાપ જ છે તેનું સ્પષ્ટ ભાન થાય તે અન્ય પર ક્રોધનું કારણ જ ન રહે.
માન : ગર્વ, મદ, અભિમાન આ બધા માનના જ પર્યાય શબ્દ છે. માનથી વિનયને નાશ થાય છે. વિનયહીનને શિક્ષા પ્રાપ્ત થતી નથી. શિક્ષા વિના જ્ઞાન કે ચારિત્રમાં પ્રગતિ સંભવતી નથી. અહંકારને સર્વ દૂષણની જનેતા કહી છે. મદ અથવા માન પ્રધાનપણે આઠ વિષયોમાં થાય છે.
(i) જ્ઞાન યા પિતાની વિદ્વતાનું અભિમાન, (ii) કુળ અને (ii) જાતિનું (પિતાની પરંપરા કુળ અને માતાની પરંપરા જાતિ કહેવાય) અભિમાન, (iv) ધન, (v) ઐશ્વર્યાદિનું અભિમાન, (vi) રૂપનું (vi) તપનું અને (viii) બળનું એમ મદના આઠ સ્થાને કહ્યા છે. જેના સંબંધમાં અભિમાન કરે છે તે બાબતમાં હીનતા પ્રાપ્ત થાય તેવા કર્મોને બંધ થાય છે. | માયા : છળ, કપટ, દગો, લુચ્ચાઈ ઈત્યાદિ માયાના જ પ્રકાર છે. માયાથી સરળતા ચાલી જાય છે. સરળતા ન હોય ત્યાં ધર્મ ટકતું નથી અને ધર્મના અભાવમાં મનુષ્ય પશુવત્ બની જાય છે.
લોભ તૃષ્ણા, લાલસા, અસંતેષ, ઈત્યાદિ લેભના પર્યાયે છે. લેભથી તૃષ્ણ વધે છે. તૃષ્ણ વધતા કાર્યકાર્યનું ભાન રહેતું નથી. આથી પાપને પ્રવાહ આત્મા પ્રતિ જોરથી ધસી આવે છે. લેભ સર્વ સદ્દગુણને વિનાશક છે.
ક્ષમાથી ક્રોધ, નમ્રતાથી માન, સરળતાથી માયા અને સંતોષથી લાભ પર કાબુ