Page Text
________________
ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ]
[ ૧૧ કાલાવાદી :
આત્મા આદિ સર્વ પદાર્થો કાળને આધીન થઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે. કાળ પ્રાપ્તિ વિના વનસ્પતિ પર ફૂલ ફળનું ઉગવું, નક્ષત્રોને સંચાર, ઋતુ આદિનો વિભાગ, બાળપણ, યૌવન, બુઢાપો આદિ વ્યવસ્થા સંભવતી નથી. કાળના અભાવમાં આ બધી જ વ્યવસ્થા ભાંગી પડે. મગની દાળને પરિપાક અગ્નિ આદિ સામગ્રી મળવા છતાં પણ કાળને આધીન જ થાય છે. આ રીતે હરેક કાર્ય પ્રતિ કાળ જ એક સમર્થ કારણ છે. ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓની ક્રમિકતા કાળને આધીન છે. કાળને જે ન માનીએ તે બધી જ અવસ્થાઓ યુગપત્ (Simultaneous) પ્રાપ્ત થવી જોઈએ. પરંતુ તેવું બનતું નથી. આથી સર્વ કાર્ય પ્રતિ કાળ જ એક પ્રધાન કારણ છે.
સ્વભાવવાદી : વસ્તુને સ્વતઃ પરિણત થવાને સ્વભાવ છે. સર્વ પદાથે પિતાના પરિણામી સ્વભાવને કારણે જ ઉત્પન્ન થાય છે. (પિત–પિતાનું નૂતન સ્વરૂપ ધારણ કરે છે). માટીથી ઘડે જ બને, કપડું નહિ. આમ્રફળ આંબા ઉપર જ ઉગે, લિંબડા પર નહિ. આ પ્રતિનિયત કાર્ય–કારણ ભાવ નિજ સ્વભાવાધીન જ બની શકે. આ બધે જ સંસાર સ્વભાવથી જ પોતાની પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છે. સાધન, સામગ્રી તથા કાળને પ્રાપ્ત થવાં છતાં પણ કેરડુ મગને દાણે ચઢતે નથી કારણ કે તેને તે સ્વભાવ નથી. જે મગ પરિપક્વ થાય છે તેમાં તેને સ્વભાવ જ (ચઢવાને) કારણ છે, નહિ કે કાળ. માટે સ્વભાવ જ સર્વ કાર્ય પ્રતિ મૂળભૂત કારણ જાણવું.
નિયતિવાદી યા ભવિતવ્યતાવાદી:
નિયતિ એક સ્વતંત્ર તત્વ છે. આ તત્વ થકી સર્વ પદાર્થ નિયતરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. બાહ્ય દષ્ટિએ અસંભવિત એવી પણ ઘટનાઓનું નિર્માણ કરવામાં નિયતિ તત્વ કુશળ છે. જે જે પદાર્થને, જે જે કાળમાં, જે જે ક્ષેત્રમાં, જે જે સ્વરૂપે, જેટલા પ્રમાણમાં પરિણમવાનું નિયત થયેલું હોય છે તે તે પદાર્થને, તે તે કાળમાં, તે તે ક્ષેત્રમાં, તે તે સ્વરૂપે, તેટલા જ પ્રમાણમાં નિયતપણે પરિણમાવનાર તત્વને નિયતિ કહેવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે ગુણસાગરને પૂર્વ ભવમાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે અત્યંત અનુકૂળ એવા સાધુવેશમાં સાધુપણું પાલન કરતી વેળાએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન તે ન જ થઈ. પરંતુ ગુણસાગરના ભાવમાં સંસારાનુકૂળ લગ્નની ચેરીમાં હસ્તમેળાપ કરતી વેળાએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ. અત્રે નિયતિ સિવાય કયું તત્વ કાર્ય કરી શકે? નિયતિ તત્વની આધીનતાએ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. માટી વિના ઘટરૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ ન જ થતી હોવાથી માટીના સ્વભાવને જ ઘટત્પત્તિમાં કારણ કેમ ન માનવું એવા સ્વભાવવાદીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં નિયતિવાદી કહે છે કે જેમ પ્રત્યેક કાર્યની ઉત્પત્તિમાં
| SR No. | 023039 |
| Book Title | Jinpranit Karm Vigyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kirti Maneklal Shah |
| Publisher | Kirti Maneklal Shah |
| Publication Year | 1983 |
| Total Pages | 152 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |