________________
જ પડશે કે જે આત્માને પ્રયત્ન તેવી ભવિતવ્યતા ઘડાઈ આત્માને પ્રયત્ન સારો હોય તે ફળરૂપ ભવિતવ્યતા સારી, આત્માને પ્રયત્ન નરસે હોય તે ફળરૂપ ભવિતવ્યતા નરસી, આથી સિદ્ધ થાય છે કે ભવિતવ્યતાતો બિચારી પાંગળી છે. જ્યાં સુધી જીવ કમ ન બાંધે ત્યાં સુધી ભવિતવ્યતાની તાકાત નથી કે જીવને કોઈ પણ ગતિમાં લઈ જઈ શકે. એટલે ભવિતવ્યતા પેદા થવામાં પણ જીવને 'ઉદ્યમ (પુરૂષાર્થ) જ કારણરૂપ છે. ભવિતવ્યતાના નિર્માણ થવા ટાઈમે પણ જીવને ઉદ્યમ તે હોય જ છે. પણ મિથ્યાત્વના યોગે ત્યાં વિપરીત ઉદ્યમ હોય છે. એટલે પરંપરાએ સંસારની વૃદ્ધિ કરનારી ભવિતવ્યતાનું તે નિર્માણ કરે છે. સાચે ઉદ્યમ કે સાચા પુરૂષાર્થનું તેને જ્યાં સુધી ભાન ન હોય ત્યાં સુધી સ્વઉદ્યમ દ્વારા ભવિતવ્યતાનું નિર્માણ થતું હોવા છતાં પણ જવાબદારી ભવિતવ્યયતાને જ સેપે છે. ભવિતવ્યતા, કાળ કે સ્વભાવ એ પુરૂષાર્થથી બહાર છેઃ તે પુરૂષાર્થનો વિષય નથી. પુરૂષાર્થને વિષય તે કર્મો કરવાં, ભેગવવાં, યાતે મોક્ષનાં કારણે પ્રાપ્ત કરી છેવટે મેક્ષ મેળવવો એજ છે. હિંસા, જૂઠ, ચેરી વગેરે કર્મોદયથી બને છે, તેમાં ઉદ્યમ કરવાનું શ્રી જિનેશ્વર દેવે કહ્યું નથી પણ મક્ષ માર્ગને અંગે ઉદ્યમ કરવાનું ભગવાને ફરમાવ્યું છે. મિથ્યાત્વ દશામાં જીવન પુરૂષાર્થ કર્મો કરવામાં તથા ભેગવવામાં જ થાય છે. અને મિથાત્વ નષ્ટ થયે છતે મોક્ષનાં કારણે મેળવવામાં પુરૂષાર્થ થાય છે. અને તે કારમાંથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવા રૂપ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે.
