________________
૧૫
સમયસાર (આત્મા)ને દેખે છે, તે આત્મા નવીન નથી તથા કુનયના, પદ્મથી ખેાધિત પણ નથી.
વ્યવહાર અને નિશ્ચય એ બન્ને નય પરસ્પર સાપેક્ષ હાઈ પાર્થના સ્વરૂપના યથાર્થ નિર્ણય કરી શકે છે. વ્યવહાર નયન છેડીને ક્વલ નિશ્ચયનય પદાર્થનું યથાર્થ જ્ઞાન કરવામાં અસમર્થ છે. વ્યવહારનય પર્યાયાશ્રિત છે અને નિશ્ચયનય વ્યાશ્રિત છે. દ્રવ્ય અને પર્યાય એ જ પદાર્થનું સ્વરૂપ છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પણ કહે છે કેઃअपर्ययं वस्तु समस्यमानमद्रव्यमेतच्च विविच्यमानम् । आदेश भेदोदितसप्तभङ्गमदिदृशस्त्वं बुधरूपवेद्यम् ॥
અર્થ:—સામાન્ય રીતે કથન કરતાં પદાર્થ પર્યાયરહિત અને વિશેષ રીતે કથન કરતાં દ્રવ્યરહિત પ્રતીત થાય છે, અપેક્ષાભેદથી સસભંગ સિદ્ધ થાય છે. પદાર્થનું આવું જ્ઞાન જ્ઞાનીએ જ કરી શકે છે. સમયસારના વૃત્તિકાર શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય સ્વયં આગળ જતાં કહે છે: વ્યવહાર નય પર્યાયશ્રિત છે. તે પુગળનાસં યાગથી અનાદિકાળથી પ્રસિદ્ધ બંધ પર્યાયના ઊપાધિજન્ય ભાવને અવલંખીને પરના પરભાવનું વિધાન કરે છે. આ ઉપરથી વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ જીવના વર્ષે, સ્પર્શ, સંસ્થાન આદિ પર્યાય છે અને નિશ્ચય નય્ દ્રબ્યાશ્રિત હાઈ જીવના કેવળ સ્વાભાવિક ભાવને અનુસરી પરના પર ભાવને નિષેધ કરે છે.” આ ઉપરથી વ્યવહાર અને નિશ્ચયના કાર્યક્ષેત્રને નિર્ણય થાય છે. આથી કહી શકાય છે કે, વ્યવહાર અને નિશ્ચય વસ્તુના એક એક અંશને ગ્રહણ કરે છે, પણ જ્યારે બન્ને નય ભેગા થાય છે ત્યારે પદાર્થના સ્વરૂપને યથાર્થ નિશ્ચય થઈ શકે છે. કહ્યું છે કેઃ— एकमप्युदयते तदनेकं नैकमेकमिति वस्तुविमर्शः । द्रव्यपर्यायनयद्वयवेद्यः सिद्धसाध्यविधिनैव निवेद्यः ॥
અર્થ:—એક અનેક રૂપમાં અને અનેક એક રૂપમાં ઉય પામે આજ પ્રમાણે પદાર્થના વિમર્શે સંભવ છે. પદાર્થનું યથાર્થ જ્ઞાન
