________________
....ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૦૭ છે?—એ આપણે જોઈએ. શાસ્ત્રો કહે છે કે “સત્ અને ચિત એ જેમ આત્માનાં લક્ષણ છે, તેમ નિત્ય, શુદ્ધ અને પૂર્ણ આનન્દ એ પણ આત્માનું લક્ષણ છે.” “આત્માને સ્વભાવ જે આનન્દ હોય, તે જગતના પ્રાણિઓ નિરન્તર શેક અને દુઃખને અનુભવ કરી રહ્યા છે, તે કેમ બને?”—એવો પ્રશ્ન અહીં પણ ઉઠ સહજ છે, પણ પૂર્વોક્ત યુક્તિઓ દ્વારા એનું સમાધાન પણ સહજ અને સુગમ છે. આત્માનું લક્ષણ સંપૂર્ણ જ્ઞાન હોવા છતાં, મેહ અને અજ્ઞાનના આવરણથી જેમ તે જ્ઞાન દબી ગયેલું છે, તેમ અનન્ત આનન્દ એ પણ આત્માને સહજ ધર્મ હોવા છતાં, મેહનાં ગાઢ આવરણેથી તે આવરિત છે. અનાદિના મહાધ્યાસથી વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત વર્તનને પરવશ બનેલે આત્મા, પિતાના સ્વાભાવિક આનન્દને પામી શકતો નથી. એટલું જ નહિ કિન્તુ વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત વર્તનથી દુઃખ અને શોકના મહાસાગરમાં સદાય બેલે. રહે છે. આનન્દ, એ આત્માનો સ્વભાવ છે, એ વાતને અધિક સ્પષ્ટતાથી સમજવા માટે રેતા મનુષ્યનું દૃષ્ટાંત ઉપયોગી છે. કેઈ મનુષ્ય રીતે નજરે પડે છે, ત્યારે લોક તેની પાસે જઈને પૂછે છે કે-“તું કેમ રૂએ છે?” પરન્તુ નહિ રેનાર પાસે જઈને કઈ પણ પૂછતું નથી કે તું કેમ નથી રોતો?” એજ બતાવે છે કે-રુદન એ આત્માને સ્વભાવ નહિ હોવાથી, એનું કારણ જાણવાની આવશ્યક્તા રહે છે અને “નહિ રેવું” એ આત્માને સ્વભાવ હોવાથી, એનું કારણ જાણવાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. આથી એ સિદ્ધ થયું કે–રેવું યા દુઃખી થવું એ આત્માનું લક્ષણ નથી, કિન્તુ કઈ તેવા પ્રકારના તાત્કાલિક બાહ્ય કારણ રૂપ ઉપાધિથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપલક્ષણ માત્ર છે. આગળ વધીને
