________________
૯૨ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
થાય છે. એ રીતે ઉષ્ણુતા એ ત્રિકાલસહવર્તિની નહિ હાવાથી જલનું લક્ષણ બની શકતી નથી, કિન્તુ ઉપાધિ યા ઉપલક્ષણ અને છે. ઉપાધિ એ જલનું યથાર્થ જ્ઞાન કરાવવા માટે સમર્થ થઈ શકતી નથી, કિન્તુ ભ્રમાત્મક જ્ઞાન કરાવે છે.
સમન્વયાત્મક પદ્ધતિનું કાર્ય બ્રમાત્મક લક્ષણા ક્યાં છે એને એળખાવવાનું નથી, કિન્તુ પદાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ યા ચથાર્થ લક્ષણ શું છે? તેનું ભાન કરાવવાનું છે. જલનું યથાય યાને અભ્રમાત્મક લક્ષણ શીતતા છે. એનું ભાન સમન્વયાત્મક પદ્ધતિ કરાવે છે. કોઈ પણ પદાર્થનું લક્ષણ પ્રાકૃતિક છે યા કૃત્રિમ છે ?-એને સરળતાથી જાણવાના ઉપાય એ છે કે– જ્યાં કૃત્રિમ લક્ષણ જોવામાં આવે છે, ત્યાં શાથી ? ’–એવા પ્રશ્ન ઉઠયા સિવાય રહેતા નથી. જલને ઉષ્ણુ જોતાંની સાથે જ —આ જલ શાથી ઉષ્ણુ છે ?-એવેા પ્રશ્ન તુરત ઉભા થાય છે. જ્યારે જલના પ્રાકૃતિક ધર્મ શીતલતાના અનુભવ કરતી વખતે કોઈ ને પશુ-‘શાથી શીતલ છે ?’-એવા પ્રશ્ન ઉઠતા જ નથી. એજ એમ બતાવે છે કે–જલમાં ઉષ્ણતા’–એ કૃત્રિમ છે અને ‘શીતતા’–એ સ્વાભાવિક છે, તેથી સ્વાભાાવક લક્ષણના નિર્ણય કરાવી આપનાર ‘સમન્વયાત્મક’ પદ્ધતિ છે અને વૈભાવિક લક્ષણુના નિર્ણય કરાવી આપનાર વિશ્લેષણાત્મક’ પદ્ધતિ છે. પદાર્થોનું સનાતન અસ્તિત્વ :
આત્માનું પ્રથમ લક્ષણ કાઈ હાય, તા તે સત્ ’ યાને અસ્તિત્વ છે. આત્મા સનાતન છે, અર્થાત્-આત્માનું અસ્તિત્વ ત્રિકાલાખાધ્ય છે. એ વસ્તુ સમજવા માટે સૌથી પહેલાં એ નિર્ણય કરવા પડશે કે આ જગતમાં અવિદ્યમાન વસ્તુ કેઇ ઉત્પન્ન થતી નથી અને વિદ્યમાનના કદાપિ નાશ થતા નથી.”
