________________
સાધના
૨૧૯ છે.—એ પ્રસિદ્ધ લેકવ્યવહાર આત્માને અકર્તા માન-નારાના મતમાં ઘટતું નથી.
સ્વભાવ એ જ સુખ-દુઃખને આપનાર છે પણ કર્મ નથી, એમ કહેવું એ પણ છેટું છે. સ્વભાવ ભાવરૂપ છે કે અભારૂપ? જે અભાવરૂપ હય, તો અભાવ એ તુચ્છ સવરૂપ છે, તેથી કાંઈ કરી શકે નહિ. જે ભાવરૂપ છે, તે નાનારૂપ છે કે એકરૂપ ? જે એકરૂપ છે, તે નિત્ય છે કે અનિત્ય? નિત્ય કેઈનું કારણ હોઈ શકે નહિ, જ્યારે અનિત્ય એક હેઈ શકે નહિ.
અનેક ભાવરૂપ સ્વભાવ મૂર્ત છે કે અમૂત? જે મૂર્ત હોય, તે કર્મ જ છે. અમૂર્ત વસ્તુ આકાશની જેમ સુખદુઃખનું કારણ બની શકે નહિ. જીવને અનુગ્રહ ઉપઘાત મૂર્ત પુદ્ગલથી જ થાય છે.
જીવ અમૂર્ત હોવા છતાં જેમ સુખ-દુઃખનું કારણ બને છે, તેમ અમૂર્ત કર્મ કેમ ન બને? એને ઉત્તર એ છે કે-સંસારી જીવ એકાન્ત અમૂર્ત નથી. જીવ અનાદિ કર્મ– સંતતિ–પરિણામાપન્ન સ્વરૂપ હોવાથી કથંચિત્ મૂર્ત છે. જે મુક્ત છે કેવળ અમૂર્ત છે, તે તે સુખ-દુઃખ બંનેનું કારણ બનતાં નથી, કેવળ સુખ પ્રત્યે જ કારણ બને છે. વળી સુખદુઃખનું કારણ સ્વભાવ છે, તો તે કાર્યગત ભાવ છે કે કારણગત ? કાર્યગત ભાવ, કારણ હોઈ શકે નહિ. કારણુગત ભાવને કારણ માનવાથી કર્મ જ આવશે.
કેટલાકે સુખ–દુઃખના કારણ તરીકે કર્મને નહિ પણ
